دیابت در کودکان یکی از شرایطی است که نیاز به مراقبت ویژه و توجه دقیق دارد. کودکان مبتلا به دیابت برای کنترل قند خون خود و حفظ سلامت کلی، به راهنمایی و حمایت خانواده، پزشکان و پرستار کودک نیاز دارند. آگاهی از رژیم غذایی مناسب، برنامه ورزشی منظم و رعایت به موقع داروها از جمله مواردی است که میتواند به بهبود کیفیت زندگی این کودکان کمک کند.
دیابت در کودکان چیست؟
دیابت در کودکان زمانی به وجود میآید که سطح قند خون به طور غیرطبیعی افزایش یابد. گلوکز، که نوعی قند است، برای تولید انرژی در بدن ضروری است. این بیماری به طور کلی به دو نوع اصلی تقسیم میشود: دیابت تیپ ۱ و دیابت تیپ ۲.
- دیابت تیپ ۱: عمدتاً به دلیل مشکلات ژنتیکی به وجود میآید و معمولاً در سنین پایینتر، به ویژه در کودکان، شایعتر است. در این حالت، غده لوزالمعده که بخشی از سیستم گوارش به حساب میآید، قادر به تولید هورمون انسولین نمیباشد.
- دیابت تیپ ۲: که به نام دیابت بزرگسالان نیز شناخته میشود، به عنوان بیماریای مطرح است که در حال حاضر به طور فزایندهای در میان کودکان و نوجوانان دیده میشود. این وضعیت به دلیل شیوع چاقی و زندگی بیتحرک در این گروه سنی به وجود آمده و زنگ خطر جدی برای سلامتی آنها به حساب میآید.
علل ایجاد دیابت کودکان
در صورتی که دیابت در کودکان از نوع اول باشد، این بیماری به عنوان یک اختلال ژنتیکی و خود ایمنی شناخته میشود. در این حالت، ژنهایی که مسئول بروز این بیماری هستند، از والدین به فرزندان منتقل میشوند. در دیابت نوع یک، سیستم ایمنی بدن به سلولهای لوزالمعده که وظیفه تولید انسولین را بر عهده دارند، حمله میکند و آنها را تخریب میکند. این تخریب موجب میشود که بدن نتواند انسولین تولید کند و در نتیجه، گلوکز ناشی از مصرف غذا در خون جمع میشود و قند خون بالا میرود. گاهی اوقات، ابتلا به عفونتهای خاص نیز میتواند عاملی برای بروز این نوع دیابت باشد. علائم این بیماری معمولاً پس از چند هفته خود را نشان میدهند.
دیابت نوع دو بیشتر به علت عادات غذایی نامناسب و عدم فعالیت بدنی کافی به وجود میآید. همچنین، عوامل وراثتی نیز در افزایش خطر ابتلا به این نوع دیابت کودکان مؤثر هستند. با این وجود، با رعایت یک رژیم غذایی سالم و شیوه زندگی مناسب، میتوان به راحتی از بروز این بیماری جلوگیری کرد و آن را کنترل نمود. نشانههای دیابت نوع دو ممکن است به تدریج ظاهر شوند، به طوری که کودک شما ممکن است به این بیماری مبتلا باشد و شما هیچ نشانهای از قند خون بالا در او مشاهده نکنید. بنابراین، اگر در گروههای پرخطر قرار دارید، انجام آزمایش خون بسیار حائز اهمیت است. در برخی موارد، این بیماری ممکن است آنقدر پیشرفت کند که به ارگانهای حیاتی مانند کلیه آسیب برساند.
علائم دیابت در کودکان
افزایش تشنگی، تکرر ادرار، خستگی و کاهش وزن، از ن علائم دیابت در کودکان آن هم دیابت نوع 1 در کودکان زیر سه سال به شمار میروند. در این سنین، عفونتهای قارچی در کودکان و بهویژه دختران نوجوان نیز ممکن است نشانهای از دیابت باشد.
دیابت نوع ۲ نیز دارای علائم خاص خود است که باید به آنها توجه شود. تکرر ادرار، بهویژه در طول شب، یکی از نشانههای شایع است. همچنین، افزایش تشنگی و احساس خستگی شدید از دیگر علائم این نوع دیابت به شمار میآیند. کاهش وزن غیرقابل توجیه و احساس خارش در ناحیه تناسلی، که ممکن است به دلیل عفونتهای قارچی باشد، نیز از دیگر نشانهها هستند. این علائم ممکن است با علائم برخی بیماریهای دیگر از جمله بیماری کاوازاکی اشتباه گرفته شوند، بنابراین تشخیص دقیق توسط پزشک بسیار اهمیت دارد.
بهبود کند زخمها یا بریدگیها و تاری دید ناشی از خشکی چشم نیز از علائم دیابت نوع ۲ محسوب میشوند. یکی دیگر از نشانههای قابل توجه در کودکان، ایجاد لکههای تیره و مخملی بر روی پوست است که به آن آکانتوز نیگریکانس (acanthosis nigricans) میگویند.
چه فاکتورهایی ریسک بروز دیابت در کودکان را افزایش میدهد؟
در ادامه در خصوص فاکتورهایی میگوییم که ریسک بیماری در کودکان را افزایش میدهد:
- زایمان پیش از موعد میتواند خطر ابتلا به دیابت را در کودکان افزایش دهد.
- در صورتی که مادر در دوران بارداری به دیابت مبتلا باشد، احتمال بروز این بیماری در فرزندش نیز بیشتر میشود.
- وجود دیابت در والدین، چه مادر و چه پدر، یک عامل خطر مهم برای بروز این بیماری در کودکان است.
- وراثت نقش قابل توجهی در افزایش احتمال ابتلا به دیابت دارد و میتواند از نسلهای گذشته به نسلهای جدید منتقل شود.
- رژیم غذایی نامناسب و پر از قند و چربیهای اشباع نیز میتواند ریسک ابتلا به دیابت را در کودکان بالا ببرد.
- کمتحرکی و عدم فعالیت بدنی نیز از دیگر عواملی است که به افزایش ریسک ابتلا به این بیماری کمک میکند.
- اضافه وزن یا چاقی در کودکان یکی از عوامل اصلی خطر برای دیابت نوع 2 محسوب میشود.
- فشار خون بالا میتواند به عنوان یک عامل خطر در بروز دیابت در کودکان عمل کند.
- سطح بالای کلسترول نیز میتواند بر روی سلامت کلی کودک تأثیر بگذارد و ریسک ابتلا به دیابت را افزایش دهد.
- وجود سندرم تخمدان پلیکیستیک در دوران بلوغ دختران، میتواند به طور خاص ریسک ابتلا به دیابت را در این گروه افزایش دهد.
کودکان کتواسیدوز دیابتی
کتواسیدوز دیابتی (DKA) در کودکان به شرایطی اشاره دارد که در آن کتونها، که مواد اسیدی هستند، در خون تجمع مییابند و معمولاً ناشی از افزایش طولانیمدت قند خون است. این عارضه بهویژه در کودکان مبتلا به دیابت نوع 1 شایعتر است و میتواند عواقب جدی و تهدیدکنندهای برای زندگی داشته باشد. هنگامی که سطح قند خون به مدت طولانی بالا باقی بماند، بدن به جای استفاده از گلوکز بهعنوان منبع انرژی، شروع به تجزیه چربیها میکند و در نتیجه کتون تولید میشود. این وضعیت میتواند در عرض چند ساعت به مرحله خطرناکی برسد و نیاز به مراقبت پزشکی فوری دارد. به همین دلیل، شناسایی سریع علائم اولیه مانند تشنگی شدید، تکرر ادرار، خستگی و بوی میوهای تنفس از اهمیت بالایی برخوردار است. مراقبتهای پیشگیرانه و نظارت منظم بر سطح قند خون میتواند به جلوگیری از وقوع کتواسیدوز دیابتی در کودکان کمک کند.
به نقل از سایت mayoclinic:
دیابت نوع 1 در کودکان وضعیتی است که در آن بدن کودک شما دیگر هورمون مهمی (انسولین) تولید نمی کند. کودک شما برای زنده ماندن به انسولین نیاز دارد، بنابراین انسولین از دست رفته باید با تزریق یا پمپ انسولین جایگزین شود. دیابت نوع 1 در کودکان قبلاً به عنوان دیابت نوجوانان یا دیابت وابسته به انسولین شناخته می شد.
برنامه غذایی دیابت کودکان
تغذیه سالم برای کودکان مبتلا به دیابت از اهمیت ویژهای برخوردار است، زیرا نه تنها به کنترل قند خون آنها کمک میکند بلکه برای رشد و توسعهی صحیح نیز ضروری است. در ادامه به بررسی برخی از انتخابهای تغذیهای مناسب برای این کودکان خواهیم پرداخت:
1. میوهها و سبزیجات
این گروه غذایی منبعی غنی از فیبر، ویتامینها و مواد مغذی به شمار میآید. با این حال، باید توجه داشت که مصرف آنها باید با دقت و با محاسبه دقیق مقدار کربوهیدرات انجام شود تا قند خون به درستی کنترل گردد.
2. محصولات غله کامل
انتخاب نانهای کامل، برنج قهوهای و غلات کامل دیگر، گزینههای خوبی برای تأمین کربوهیدراتهای پایدار و فیبر لازم برای کودکان دیابتی محسوب میشود.
3. پروتئینها
مصرف پروتئینهای سالم نظیر ماهی، مرغ، حبوبات و تخممرغ برای حفظ سلامتی عضلات و رشد مناسب بسیار اهمیت دارد و باید در برنامه غذایی گنجانده شود.
4. لبنیات کمچرب
انتخاب لبنیات با مقدار چربی کم میتواند به کنترل وزن و حفظ سلامت قلب کمک کند و جزء گزینههای مفید در رژیم غذایی باشد.
5. چربیهای سالم
استفاده از روغنهای گیاهی مانند روغن زیتون به عنوان منبع چربیهای سالم میتواند به تأمین نیازهای غذایی کودکان دیابتی کمک کند.
6. پیشغذاهای سالم
باید از مصرف غذاهای فرآوریشده که حاوی قند و چربیهای اضافی هستند پرهیز کرد و به جای آنها پیشغذاهای سالم و خانگی را انتخاب کرد.
7. محدودیت در مصرف شکلات و شیرینیها
به دلیل اینکه این خوراکیها معمولاً دارای قند و چربی بالا هستند، مصرف آنها باید محدود گردد.
8. نکات مهم در انتخاب غذا
محاسبه دقیق مقدار کربوهیدرات در وعدههای غذایی به کنترل قند خون کودکان کمک میکند. همچنین تنوع در انتخاب غذاها برای جلوگیری از خستگی و یکنواختی ضروری است. در نهایت، تنظیم مناسب رژیم غذایی قبل از فعالیتهای ورزشی میتواند به کنترل قند خون کمک کند و از بروز نوسانات قند جلوگیری نماید.
درمان دیابت در کودکان
امروزه گزینههای درمانی مؤثری برای برقراری سطح قند خون نرمال در کودکان مبتلا به دیابت وجود دارد. درمان دیابت نوع ۱ در این گروه سنی معمولاً شامل چندین مرحله است که به صورت روزانه اجرا میشود. اولین و مهمترین مرحله تزریق انسولین است که به کنترل قند خون کمک میکند. علاوه بر این، پایش مداوم قند خون با استفاده از دستگاههای گلوکومتر، چه در زمان ناشتا و چه در زمان غذا، از دیگر اقدامات ضروری به شمار میآید. تغذیه صحیح و سالم و همچنین انجام ورزش به طور منظم نیز از عوامل مهم در مدیریت دیابت نوع ۱ هستند.
در کودکان مبتلا به دیابت نوع ۲، معمولاً انسولیندرمانی انجام نمیشود و در عوض، داروهایی همچون متفورمین یا لیراگلوتاید برای درمان تجویز میشود. در کنار مصرف این داروها، تغییر سبک زندگی، از جمله کاهش وزن، رعایت رژیم غذایی مناسب و فعالیت بدنی منظم، نیز ضروری است. متفورمین به کبد کمک میکند تا قند کمتری را در بین وعدههای غذایی به خون وارد کند و سلولها را در استفاده بهتر از انسولین یاری میکند. لیراگلوتاید به ترشح بیشتر انسولین از پانکراس در زمانهای بالا بودن قند خون کمک میکند. البته این داروها ممکن است عوارض جانبی گوارشی مانند حالت تهوع یا اسهال را به همراه داشته باشند.
برای موفقیت در درمان دیابت کودکان، حفظ یک تعادل مناسب بین تمامی مراحل درمان بسیار حائز اهمیت است. در غیر این صورت، خطر بروز نوسانات قند خون، چه در کاهش و چه در افزایش، و همچنین مشکلاتی نظیر کتواسیدوز وجود دارد.
در کنار درمانهای پزشکی، طب سنتی نیز به ارائه راهکارهایی برای کنترل قند خون در کودکان یا حتی درمان اسهال کودکان میپردازد. برخی از داروهای گیاهی میتوانند تأثیر مثبتی در کاهش قند خون داشته باشند، اما باید در نظر داشت که این داروها نباید به طور همزمان با داروهای شیمیایی مصرف شوند تا از بروز خطرات احتمالی و تداخل دارویی جلوگیری شود. از دمنوشهای مؤثر در این زمینه میتوان به دمنوش گیاه کلپوره، دمنوش پونه کوهی، دمنوش نعنا، دمنوش مریم گلی، دمنوش بوقناق، دمنوش گزنه، دمنوش برگ درخت گردو و دمنوش برگ گیاه قره قاط اشاره کرد. همچنین، مصرف روزانه سیر، خیار تلخ، تخم شنبلیله یا هندوانه ابوجهل نیز میتواند تأثیر بسزایی در کنترل قند خون داشته باشد. در سالهای اخیر، اثرات مثبت طب سوزنی در کاهش قند خون به عنوان یک روش درمانی تکمیلی نیز مورد توجه قرار گرفته است.
عوارض دیابت در کودکان
همانطور که گفته شد، یکی از جدیترین پیامدهای دیابت نوع ۱ که به خوبی درمان نشود، کتواسیدوز دیابتی است. اگرچه دیابت نوع ۲ نیز میتواند این عارضه را ایجاد کند، اما وقوع آن در این نوع نادرتر است.
کتواسیدوز دیابتی یک وضعیت جدی و خطرناک برای زندگی محسوب میشود که به درمان فوری نیاز دارد. علائم این بیماری شامل موارد زیر میباشد:
تشنگی شدید یا خشکی دهان، افزایش ادرار، پوست خشک یا برافروخته، حالت تهوع، استفراغ، درد شکم، احساس بوی میوه در دهان و گیجی.
زمانی که سطح انسولین در بدن به شدت کاهش یابد، بدن نمیتواند گلوکز را برای تولید انرژی استفاده کند. در نتیجه، برای تأمین انرژی، به تجزیه چربیها روی میآورد. این فرآیند باعث تولید مواد شیمیایی به نام کتون میشود که در مقادیر زیاد سمی هستند و میتوانند موجب افزایش اسید در بدن شوند.
در صورتی که درمان صورت نگیرد، دیابت نوع ۲ در کودکان و نوجوانان به طور معمول سریعتر از بزرگسالان پیشرفت میکند. به همین دلیل، این گروه سنی در معرض عوارض متعددی قرار دارد، از جمله:
بیماری کلیوی، مشکلات بینایی، احتمال ابتلا به فشار خون و کلسترول بالا، و افزایش خطر ابتلا به بیماریهای قلبی و عروقی.
دیابت نوع ۲ در کودکان غالباً با چاقی مرتبط است. این وضعیت میتواند بر توانایی بدن در استفاده مؤثر از انسولین تأثیر بگذارد و منجر به سطوح غیر طبیعی قند خون شود. بنابراین، شناسایی سریع دیابت نوع ۲ و مدیریت چاقی در کودکان از اهمیت ویژهای برخوردار است.
روش های جلوگیری از دیابت در کودکان
برای جلوگیری از ابتلای کودکان به دیابت، یکی از مهمترین اقدامات، تشویق آنها به رعایت عادات غذایی سالم است. والدین باید به فرزندان خود کمک کنند تا الگوی تغذیهای متعادل داشته باشند و مصرف قند و کربوهیدراتهای تصفیهشده را کاهش دهند. همچنین کنترل وزن در کودکان باید به دقت انجام شود تا از اضافهوزن جلوگیری گردد. به این منظور، در کنار رعایت رژیم غذایی مناسب، اهمیت فعالیت بدنی و تحرک نیز نباید نادیده گرفته شود. انجام ورزش منظم میتواند به تقویت سلامت کلی کودک و کنترل وزن او کمک کند.
علاوه بر تغذیه مناسب، کاهش زمان صرفشده در تماشای تلویزیون و بازیهای ویدئویی برای حفظ سلامتی کودکان حائز اهمیت است. افزایش مدت زمان فعالیت بدنی در کنار فراهم کردن فرصتهای بازی و تحرک، میتواند به ارتقاء سبک زندگی سالم در کودکان کمک کند. والدین باید در این راستا، برنامههایی را برای انجام فعالیتهای ورزشی و تفریحی متنوع ترتیب دهند تا فرزندانشان عادات غذایی سالم را در کنار وزن مناسب و فعالیت بدنی مستمر به دست آورند. این اقدامات بهمرور زمان به پیشگیری از دیابت کودکان و ارتقاء سلامت عمومی کودکان منجر میشود.
نکات مهم در مراقبت از کودکان دیابتی
- مشارکت کودک در درمان: از ابتدای درمان، کودک را در فرآیند مدیریت دیابت کودکان خود سهیم کنید. به او این فرصت را بدهید که محل تزریقاتش را انتخاب کند تا حس استقلال و اعتماد به نفسش تقویت شود.
- تشویق و تحسین: وقتی کودک قند خون خود را کنترل میکند، او را تشویق کنید. این کار به افزایش اعتماد به نفس او کمک میکند و انگیزهاش را برای ادامه درمان بیشتر میکند.
- رعایت تغذیه سالم: بر رژیم غذایی کودک نظارت کنید تا قند خون و وزن او در محدوده سالم باقی بماند. زمان و نوع غذاها باید منظم و متعادل باشد و از غذاهای چرب و با قند بالا پرهیز شود.
- ترتیب وعدههای غذایی: به کودک آموزش دهید که وعده غذایی خود را با پروتئین آغاز کند. این کار از تبدیل سریع کربوهیدرات به قند جلوگیری میکند و احساس سیری بیشتری به او میدهد.
- هیدراتاسیون: کودک باید روزانه حداقل هشت لیوان آب بنوشد. نوشیدنیهای دیگری مانند شیر و چای نیز میتوانند به هیدراته ماندن کمک کنند اما اگر حساسیت به شیر در کودکان نداشته باشد.
- پرهیز از غذاهای فرآوریشده: غذاهای آماده و پرچرب را کنار بگذارید و از نان و پاستاهای تهیهشده از گندم تصفیهشده اجتناب کنید.
- مدیریت مصرف شیرینی: شیرینیها باید بعد از وعدههای غذایی میل شوند و مصرف آنها باید تحت کنترل باشد.
- محدودیت در نوشیدنیهای گازدار: مصرف نوشابه و آبمیوه را کاهش دهید و به جای آن از آب گازدار با لیمو استفاده کنید.
- تشویق به فعالیت بدنی: کودک را به انجام 30 تا 60 دقیقه ورزش روزانه ترغیب کنید و زمان نشستن او را به کمتر از دو ساعت در روز محدود کنید.
- کیفیت غذا: به کیفیت غذا بیشتر از کمیت آن توجه کنید. غذاهای باکیفیت به کنترل قند خون و جلوگیری از افزایش وزن کمک میکنند.
- مراقبت از زمان داروها: اطمینان حاصل کنید که کودک داروهای خود را بهموقع مصرف کند تا قند خون او تحت کنترل باشد. به او آموزش دهید که به کربوهیدراتها در هر وعده غذایی توجه داشته باشد، بهویژه در دیابت نوع 1.
در پایان
در پایان، مدیریت دیابت در کودکان نیاز به دقت، همراهی و آموزش مناسب دارد تا کودک بتواند زندگی سالم و فعالی داشته باشد. با رعایت نکات تغذیهای، فعالیتهای بدنی و کنترل قند خون، امکان بهبود کیفیت زندگی کودک فراهم میشود.
سوالات متداول
1. آیا کودکان دیابتی میتوانند ورزش کنند؟
بله، ورزش منظم برای کودکان دیابتی بسیار مفید است و به کنترل قند خون و حفظ وزن مناسب کمک میکند.
2. آیا کودکان دیابتی باید رژیم غذایی خاصی داشته باشند؟
بله، کودکان دیابتی باید رژیم غذایی متعادل و متنوعی داشته باشند که شامل پروتئین، کربوهیدراتهای سالم و چربیهای مفید باشد و از مصرف غذاهای با قند بالا پرهیز کنند.
3. علائم بروز دیابت در کودکان چیست؟
از علائم اصلی دیابت در کودکان گرسنگی همیشگی، احساس تشنگی شدید، تکرر ادرار و کاهش شدید و ناگهانی وزن است.
