علائم بیماری سل، علل و روش‌های درمان آن

بیماری سل، یکی از بیماری‌های عفونی قدیمی و جدی است که به‌ویژه در کشورهای در حال توسعه، چالشی مهم برای بهداشت عمومی به شمار می‌رود. این بیماری به‌وسیله باکتری به نام Mycobacterium tuberculosis ایجاد می‌شود و معمولا به ریه‌ها حمله می‌کند، اما ممکن است سایر اندام‌های بدن را نیز تحت تاثیر قرار دهد. سل به‌عنوان یک بیماری واگیردار شناخته می‌شود که از طریق هوا منتقل می‌شود و می‌تواند به سرعت در جوامع خاص گسترش یابد.

پرستاری بیمار مبتلا به سل  به دلیل ‌قابلیت انتقال بالایی که دارد بسیار سخت بوده و با وجود پیشرفت‌های علمی و توسعه داروهای ضد میکروبی، این بیماری هنوز هم جان میلیون‌ها نفر را در سراسر جهان تهدید می‌کند و به‌طور خاص در مناطق با دسترسی محدود به خدمات بهداشتی و درمانی، وضعیت خاصی پیدا کرده است.

بیماری سل چیست؟

سل (TB ) یکی‌از بیماری های تنفسی می باشد که به طور معمول ریه را تحت تاثیر قرار می دهد و سبب بروز مشکلات خاص برای فرد می شود. این بیماری بسیار جدی و خطرناک بوده و جز عفونت های باکتریایی دسته بندی می شود. بیماری سل از آن‌جهت خطرناک است که نحوه انتقال آن بسیار سریع بوده و عموما از طریق قطرات کوچکی که در سرفه و عطسه وجود دارد به شخص دیگر‌منتقل می‌شود. میزان بروز سل در کشورهای توسعه یافته کم بوده اما میزان بروز آن در افراد مبتلا به ایدز به دلیل ضعف سیستم ایمنی بسیار بیشتر است.

نشانه های بیماری سل

بیماري سل یکی از مرگ‌بار ترین بیماری های عفونی در سراسر جهان است که ممکن است در برخی موارد بدون نشانه باشد که در صورت به سل نهفته مشهور است و تنها با آزمایش امکان تشخیص آن‌وجود دارد. بیماری سل‌ عموما به دو‌دسته سر ریوی‌ و سل خارج ریوی تقسیم‌می‌شود، که هر کدام نشانه های خاص خود را دارد اما نشانه های عمومی مرض سل عبارت است از:

• تب
• تعریق شبانه
• سرفه مزمن
• خلط خونی
• کاهش یا از‌دست‌دادن اشتها
• کاهش وزن شدید
• کاهش حجم عضله
• خستگی یا بی‌حالی
• درد قفسه سینه پ پشت (درد هنگام تنفس)
• خس خس کردن سینه
• احساس تنگی نفس
• تورم غدد لنفاوی
• پنومونی ریه

عوامل بروز بیماری سل

شاید پس از بدست آوردن اطلاعات اولیه درباره این بیماری برای شما سوال پیش بیاید که عوامل به‌وجود آمدن بیماری سل چیست؟

عوامل بروز بیماری سل دقیقا ساختاری مشابه به بیماری کرونا دارد. زمانی که قطرات حاوی باکتری توبرکلوز از بدن شخص بیمار خارج شده و در هوا پراکنده می شود و در آن زمان شما تنفس می کنید، در این زمان باکتری توبرکلوز وارد مجاری هوای شما شده و شما به سل مبتلا می شوید. باکتری مولد سل عموما ریه را هدف قرار می دهد و این عضو را درگیر می کند اما لازم به ذکر است که ریه تنها عضو درگیر این بیماری نیست و دیگر اندام های موجود در شکم و خارج آن هم می تواند درگیر این بیماری شوند. پس این تصور که سل بیماری ریوی است، اشتباه بوده بلکه شایع ترین نوع سل، سل ریوی است.

به نقل از سایت mayoclinic:

سل (TB) یک بیماری جدی است که عمدتاً ریه ها را درگیر می کند. میکروب هایی که باعث بیماری سل می شوند نوعی باکتری هستند.
سل می تواند زمانی گسترش یابد که فرد مبتلا به این بیماری سرفه، عطسه یا آواز بخواند. این می تواند قطرات ریز همراه با میکروب ها را در هوا قرار دهد. سپس فرد دیگری می تواند در قطرات نفس بکشد و میکروب ها وارد ریه ها می شوند.
سل به راحتی در جاهایی که افراد در شلوغی جمع می شوند یا در شرایط شلوغ زندگی می کنند گسترش می یابد. افراد مبتلا به HIV/AIDS و سایر افراد با سیستم ایمنی ضعیف نسبت به افراد دارای سیستم ایمنی معمولی در معرض خطر بیشتری برای ابتلا به سل هستند.
داروهایی به نام آنتی بیوتیک می توانند سل را درمان کنند. اما برخی از اشکال باکتری دیگر به خوبی به درمان ها پاسخ نمی دهند.

انواع بیماری سل

مرض سل انواع مختلفی دارد اما عموما به سه دسته کلی و اصلی تقسیم می شود‌که  بر اساس محل عفونت و تاثیر آن بر روی بدن دسته‌بندی می‌شوند. درک انواع مختلف سل برای تشخیص و درمان این بیماری حیاتی است. هر نوع  از سل نیاز به رویکرد درمانی خاص خود دارد و شناسایی به موقع آن می‌تواند از عوارض جدی جلوگیری کند.  در ادامه به معرفی انواع مختلف بیماری سل می پردازیم :

1. سل ریوی

سل ریوی شایع‌ترین نوع سل است و به ریه‌ها حمله می‌کند. این نوع از سل می‌تواند به طور مستقیم بر روی عملکرد تنفسی تاثیر بگذارد و معمولا علائم واضح‌تری نسبت به دیگر انواع دارد. انتقال این نوع از بیماری سل از طریق انتقال هوای آلوده از شخص مبتلا به افراد سالم انجام می‌شود.

2. سل خارج ریوی

به عفونت‌های سل در سایر اندام‌ها و بافت‌های بدن اشاره دارد. این نوع از سل ممکن است کمتر شایع باشد، اما می‌توانند عوارض جدی‌تری را ایجاد کنند. انواع کلیدی سل خارج ریوی شامل:

• سل غدد لنفاوی: علائم بیماری سل غدد لنفاوی عفونت در غدد لنفاوی که می‌تواند به تورم و حساسیت در نواحی خاص بدن منجر شود، است.
• سل استخوان و مفاصل: عفونت در استخوان‌ها یا مفاصل که معمولا باعث درد و اختلال در حرکت می‌شود.
• سل مغزی (مننژیت سل): عفونت در مغز و مننژها که می‌تواند به بروز سردرد شدید، تب و تغییر وضعیت هوشیاری منجر شود.
• سل کلیوی: عفونت در کلیه‌ها که می‌تواند عوارضی نظیر خون در ادرار و درد در ناحیه کلیه ایجاد کند.
• سل شکمی: عفونت در اندام‌های داخلی شکم که ممکن است به بروز علامت‌های گوارشی منجر شود.
• سل پوست: عفونت در پوست که ممکن است به ایجاد زخم، غده و یا ضایعات پوستی منجر شود.

3. سل نهفته یا سل خاموش

این نوع از سل به حالتی اشاره دارد که فرد به باکتری سل آلوده شده اما هیچ علامت یا نشانه‌ای از بیماری ندارد. افراد مبتلا به سل نهفته می‌توانند در آینده به سل فعال مبتلا شوند و همچنان واگیردار نیستند.

عوارض بیماری سل در افراد

طبق گفته های بخش های گذشته این بیماری می تواند به بیماری کشنده و خطرناک در فرد تبدیل شود. عموما علائم بیماری سل با درگیر شدن ریه شروع می شود اما این پایان ماجرا نیست و بعد از مبتلا شدن فرد به این بیماری مشکلات دیگری نیز پیدا می کند. این بیماری نه تنها می تواند در ارگان های دیگر مشکل ایجاد کند بلکه، می واند سبب بروز بیماری های زمینه ای شود. از عوارض بیماری سل که ممکن است در افرا مختلف ایجاد می کند می توانیم موارد زیر را نام ببریم:

• درد ستون فقرات: یکی از شایع ترین عوارض سل، انقباض ماهیچه و ایجاد سفتی در ماهیچه کمر است.
• آسیب مفصل: آسیب مفصل یا آرتریت سل عموما با مشکل در زانو و باسن بروز می کند.
• تورم غشاهای پوشاننده مغز (مننژیت): این تورم سبب عارضه سردرد های مکرر و دائمی می شود. که در دراز مدت می تواند سبب تغییرات ذهنی شود.
• مشکلات کبدی یا کلیوی: عملکرد و وظیفه اصلی کبد و کلیه و کیسه صفرا فیلتر کردن خون و دفع مواد زائد است که با ابتلا به سل ممکن است عملکرد آن ها مختل شود.
• اختلال های قلبی: به ندرت، بیماری سل ممکن است سبب آسیب به قلب و بافت اطراف آن شود. اما در برخی موارد سل ممکن است سبب  کاهش توانایی قلب و اختلال در پمپاژ قلب شود، که نامپوناد قلبی نام دارد.

جلوگیری از مبتلا شدن به سل

مهم ترین و در عین حال موثر ترین راه برای جلوگیری از مبتلا شدن به سل، جلوگیری از انتشار آن است. از آنجایی که سل از طریق ذرات موجود در هوا منتقل می شود، برای کاهش ریسک ابتلا شدن به این بیماری باید کار های زیر را انجام داد:

• تلاش کنید با افراد مبتلا به این بیماری در یک مکان قرار نگیرید.
• نسبت به واکسیناسیون در زمان مناسب اقدام کنید.
• در هنگام برخورد با افراد مبتلا به سل، با ماسک دهان خود را بپوشانید.
• برای جلوگیری از گسترش این باکتری در محل کار یا خانه از تهویه مناسب استفاده کنید.

چه کشورهایی احتمال بیماری سل در آن ها بیشتر است؟

طبق تحقیقات انجام شده بیماری سل و بیماری HIV هر دو دارای مولد باکتریایی هستند از آنجایی که این باکتری  سبب کاهش سیستم ایمنی شخص می شود، یشتر افراد مبتلا به بیماری سل یه ویروس HIV هم مبتلا هستند. در نتیجه اگر قصد مهاجرت و یا زندگی به کشور هایی را دارید که میزان شیوع بیماری HIV  و یا مرض سل، ممک است احتمال مبتلا شدن شما هم بیشتر شود. کشورهایی که احتمال بیماری سل در آنها بیشتر است عبارت است از:

• آفریقا
• آسیا
• اروپای شرقی
• روسیه
• آمریکای لاتین

نحوه انتقال سل

محل قرار گیری باکتری سل در اندام های تنفسی فوقانی است و ازآنجایی که مولد بیماری سل باکتری است بسیار در نحوه انتقال سل تاثیر گذار است. تمامی انواع سل واگیر دار است و از فردی به فرد دیگر به راحتی منتقل می شود به جز سل نهفته که به عنوان سل عدم واگیر دار شناخته می شود. نحوه انتقال سل به شکل زیر است:

1. انتقال از راه هوا

سل به طور عمده از طریق هوای آلوده منتقل می‌شود. زمانی که یک فرد مبتلا به سل فعال سرفه، عطسه یا صحبت می‌کند، باکتری‌های مایکو باکتریوم توبرکلوزیس Mycobacterium tuberculosis)) را به هوا می‌فرستد. این باکتری‌ها می‌توانند تا چند ساعت در هوا معلق بمانند و در صورت استنشاق توسط فرد دیگر، منجر به عفونت شوند.

2. انتقال به محیط

فردی که در نزدیکی فرد مبتلا به سل فعال قرار دارد (به ویژه برای مدت طولانی و در یک فضای بسته) در معرض خطر ابتلا به این بیماری قرار دارد. به همین دلیل، افراد با سیستم ایمنی ضعیف یا کسانی که در تماس نزدیک با بیماران مبتلا به سل هستند، بیشتر در معرض خطرند.

روش تشخیص بیماری سل

قرار گرفتن در محیط و یا برخورد با فرد دارای سل می تواند شانس ابتلای شما به این بیماری را افزایش دهد. تشخیص زودهنگام و دقیق بیماری سل اهمیت زیادی دارد زیرا درمان به موقع می‌تواند از عوارض جدی و شیوع بیماری جلوگیری کند. علائم بیماری سل تا حد زیادی می تواند شما را از وجود این بیماری آگاه کند اما در بسیاری از موارد برای تشخیص قطعی این بیماری نیاز به مراجعه به پزشک و انجام آزمایشات تکمیلی است. روش تشخیص بیماری سل شامل موارد زیر می باشد:

معاینه بالینی

پزشک ابتدا تاریخچه پزشکی بیمار و علائم بالینی مانند سرفه مزمن، تب، کاهش وزن، و تعریق شبانه را بررسی می‌کند.

آزمایشات عکسبرداری

رادیوگرافی قفسه سینه یکی از آزمایشاتی است که از این آزمایش برای شناسایی ناهنجاری‌ها و عفونت‌های ریه، از جمله سل مورد استفاده قرار می‌گیرد. در تصاویر رادیوگرافی، نشانه‌های وجود ضایعات یا حفره‌ها در ریه بررسی می‌شود.

آزمایش‌های آزمایشگاه

آزمایش های آزمایشگاهی متنوعی برای تشخیص این بیماری وحود دارد که عبارت است از:

• آزمون پوستی (آزمایش مانتو): در این آزمایش، یک ماده خاص (PPD)به پوست شخص تزریق می‌شود و بعد از 48 تا 72 ساعت، ناحیه تزریق بررسی می‌شود. اگر یک برجستگی قرمز ایجاد شود، ممکن است نشان‌دهنده عفونت باکتری سل باشد.
• آزمون‌های خون: آزمایشات خونی مانند QuantiFERON و T-SPOT.TB برای تشخیص عفونت سل استفاده می‌شوند. این آزمایشات به بررسی پاسخ سیستم ایمنی به باکتری‌های سل می‌پردازند.
• کشت باکتری: در این روش، نمونه‌ای از خلط بیمار (ماده‌ای که هنگام سرفه تولید می‌شود) تحت آزمایش قرار می‌گیرد تا به شناسایی باکتری مایکو باکتریوم توبرکلوزیس پرداخته شود. این روش دقیق‌ترین راه تشخیص سل است، هرچند ممکن است زمان‌بر باشد.
• بیوپسی: در برخی موارد، پزشک ممکن است نیاز به جمع‌آوری نمونه‌ای از بافت ریه یا دیگر بافت‌های مشکوک برای آزمایشات بیشتر داشته باشد.

آزمون‌های تصویر برداری پیشرفته

برای بررسی دقیق‌تر از مشکلات ریه ممکن است سی‌تی‌اسکن قفسه سینه انجام شود.

آزمون‌های مولکولی

روش‌های جدیدی مانند  PCR  (واکنش زنجیره‌ای پلیمراز) که به شناسایی DNA باکتری سل کمک می‌کند، می‌تواند در تشخیص سریع‌تر سل مفید باشد.

جدول واکسیناسیون سل

واکسن مرض سل در بسیاری از کشورهای دنیا به ویژه در مناطق با شیوع بالا مورد استفاده قرار می‌گیرد، اما ممکن است در برخی کشورها، به ویژه در کشورهای با نرخ پایین سل، مورد استفاده قرار نگیرد. واکسن BCG معمولا عوارض جانبی خفیفی دارد، که ممکن است شامل قرمزی یا تورم در محل تزریق باشد. میزان تاثیر این واکسن در خانواده‌ها یا جوامع با خطر بالای عفونت سل زندگی می‌کنند، مؤثر است.جدول واکسیناسیون سل به شکل زیر است:

آیا سل درمان دارد؟

اگر چه بیماری سل یک بیماری کشنده و خطرناک با نرخ انتقال بالا است اما در صورت تشخیص به موقع می توان با انجام پروتکل های درمانی نه تنها از انتقال آن جلوگیری کرد بلکه آن را درمان کرد. درمانی که از جانب دکتر اتخاذ می شود به میزان پیشرفت بیماری بستگی دارد اما در بیشتر موارد با دارو و در برخی موارد با درمان های حمایتی مانند استفاده از دارو های گیاهی می توان از گسترش بیماری جلوگیری کرد. در برخی موارد نادر شدت بیماری سبب می شود که پزشک از ساکشن ریه برای تخلیه عفونت های ناشی ازباکتری سل استفاده کند. اما درمان های رایجی دارویی و گیاهی که برای درمان سل استفاده می شود عبارت است از:

بله، بیماری سل (Tuberculosis) درمان‌پذیر است. درمان سل معمولاً شامل دوره‌ای از داروهای آنتی‌بیوتیک است که به مدت چند ماه ادامه می‌یابد. از آنجایی که باکتری‌های مسبب بیماری سل معمولاً به داروهای خاصی حساس هستند، درمان صحیح و به‌موقع می‌تواند عفونت را به طور کامل از بین ببرد.

درمان های دارویی

درمان دارویی معمولا شامل ترکیبی از چند داروی آنتی‌بیوتیک زیر است:

• ایزونیازید Isoniazid
• ریفامپین Rifampicin
• پیرازینامید Pyrazinamide
• ایتامبوتول Ethambutol

معمولا درمان برای سل فعال به مدت 6 تا 9 ماه ادامه دارد و در برخی موارد ممکن است به 12 ماه نیز برسد. برای افرادی که دچار سل نهفته Latent TB)) هستند، درمان ممکن است کوتاهتر باشد، معمولا 3 تا 9 ماه درمان این بیماری طول خواهد کشید.

درمان حمایتی گیاهی

برخی از گیاهان و مکمل‌ها ممکن است به عنوان حمایت‌کننده در کنار درمان‌های پزشکی در نظر گرفته شوند، اما نباید به عنوان روش درمان اصلی استفاده شوند. در زیر به چند گزینه اشاره می‌شود:

1. ریشه زنجبیل: این گیاه دارای خواص ضد التهابی و آنتی‌اکسیدانی است و ممکن است به تسکین علائم کمک کند.
2. زردچوبه: حاوی کورکومین است که خاصیت آنتی‌میكروبیال دارد. می‌تواند به تقویت سیستم ایمنی کمک کند.
3. سیر: به عنوان یک آنتی‌بیوتیک طبیعی شناخته می‌شود و ممکن است برای تقویت سیستم ایمنی مفید باشد.
4. پروبیوتیک‌ها: مصرف مواد غذایی سرشار از پروبیوتیک‌ها می‌تواند به بهبود سلامت روده و تقویت سیستم ایمنی کمک کند.
5. غذاهای مغذی: تأمین مواد مغذی کافی از طریق رژیم غذایی متنوع و متعادل می‌تواند به بهبود وضعیت بیمار کمک کند.

پس از اطلاع کامل از روش های درمانی بیماری سل باید در نظر داشته باشد که این بیماری نیاز دارد که در تمامی طول مدت درمان، بیمار تمامی داروها را طبق دستور پزشک مصرف کند و دوره درمان را به پایان برساند، حتی اگر علائم بهبود یابند. ناتمام گذاشتن دوره درمان می‌تواند منجر به عود بیماری یا ایجاد شکل‌های مقاوم به دارو شود.ر صورتی که بیماری سل مقاوم به داروهای متداول باشد (MDR-TB)، درمان ممکن است پیچیده‌تر و طولانی‌تر باشد و نیاز به داروهای خاصی خواهد داشت پس نتیجه می گیریم که مداومت، صبر و پایش مستمر از عوامل مهم در درمان علائم بیماری سل است.

سخن پایانی

بیماری سل یک بیماری باکتریایی است که جز یکی از بیماری های کشنده و خطرناک به حساب می آید که سیستم تنفسی فوقانی را هدف قرار می دهد و سبب می شود بروز مشکلاتی نه تنها در سیستم تنفسی بلکه در سایر اندام ها میشود بیماری سل با قدرت انتقال بالایی که دارد می تواند به راحتی سبب بیمار شدن دیگران هم شود. در کشورهایی که امار بالای انتقال بیماری سل وجود دارد، دولت نسبت به واکسیناسیون سل اقدام می کند. موسسه پرستار در منزل پرستار اول در این مقاله سعی بر آشنایی شما با این بیماری داشت. شما در صورت ابتلا به این بیماری یا شناختن فردی که با این بیماری مواجهه است می توانید از این شرکت کمک بگیرید.

سوالات متداول

1. سل چیست؟

سل یک عفونت باکتریایی است که عمدتاً ریه‌ها را تحت تأثیر قرار می‌دهد، اما می‌تواند سایر قسمت‌های بدن را نیز آلوده کند. عامل ایجاد کننده آن باکتری مایکوباکتریوم توبرکلوزیس (Mycobacterium tuberculosis) است.

2. مرض سل چگونه منتقل می‌شود؟

سل از طریق ذرات هوا که وقتی فرد مبتلا به سل به شدت سرفه یا عطسه می‌کند، منتشر می‌شود. این ذرات می‌توانند توسط افراد دیگر استنشاق شوند.

3. علائم بیماری سل چیست؟

علائم شایع شامل سرفه مداوم (به خصوص سرفه همراه با خون)، تب، تعریق شبانه، کاهش وزن و خستگی مفرط است.

4. آیا سل قابل درمان است؟

بله، سل قابل درمان است. درمان معمولا شامل دوره‌ای از آنتی‌بیوتیک‌ها به مدت 6 تا 9 ماه است. پیروی دقیق از دستور پزشک برای اطمینان از بهبودی کامل ضروری است.

5. چه کسانی بیشتر در معرض خطر ابتلا به سل هستند؟

افراد با سیستم ایمنی ضعیف، مانند بیماران HIV مثبت، افرادی که در شرایط بد بهداشتی زندگی می‌کنند یا افرادی که قبلا مبتلا به سل بوده‌اند، بیشتر در معرض خطر ابتلا به سل قرار دارند.