بیخوابی یکی از مشکلات شایع در بزرگسالان مسن بالای 65 سال است که به دلیل تغییرات فیزیولوژیک مرتبط با سن تشدید میشود. رفتاردرمانی شناختی برای بیخوابی (CBTI) درمان استاندارد طلایی است اما مصرف دارو به دلیل سادگی و اثر سریع همچنان رایج است. در سالمندان، گزینههای دارویی و قرصهای خوابآور برای سالمندان شامل دوز پایین دوزپین، ملاتونین، راملتئون و مهارکنندههای دوگانهٔ اورکسین هستند که نسبت به بنزودیازپینها و Z-drugs خطر کمتری نشان میدهند. پزشک آگاه میتواند کمک کند تا بین منافع و خطرهای گزینههای دارویی و رفتاری تصمیم مناسب گرفته شود و اطلاعات لازم برای نگهداری سالمند در منزل را در اختیار نزدیکان و مراقبان قرار دهد.
اهمیت خواب در سالمندان
نیاز به خواب با سن کاهش نمییابد؛ اما تغییرات در معماری خواب و ریتم شبانهروزی میتواند منجر به خواب سبکتر، کاهش خواب عمیق و بیداریهای مکرر در سالمندان شود. این تغییرات ممکن است کیفیت زندگی، حافظه و سلامت جسمی را تحت تأثیر قرار دهند و باعث بروز پیشرفت خستگی در سالمندان شوند. ابتدا فیزیولوژی خواب و سپس گزینههای درمانی غیردارویی و دارویی، همراه با عوارض و راهنمای دوز برای سالمندان بررسی میشود.
اختلال پایدار بی خوابی در سالمند
بیخوابی بهمعنای اختلال در پایداری خواب همراه با خوابآلودگی روزانه، خستگی، سردرد یا مشکلات شناختی و خلقی است. تشخیص بالینی زمانی مطرح میشود که مشکل حداقل ۳ بار در هفته برای حداقل ۳ ماه ادامه یافته و منجر به افت کارکرد روزانه شود.
فیزیولوژی خواب و تغییرات وابسته به سن
ساعت شبانهروزی (ریتم سیرکادین) و مدارهای نورنونی مسئول کنترل خواب و بیداری هستند. با افزایش سن، تولید ملاتونین کاهش مییابد و معمولاً فاز خواب به سمت جلو جابهجا میشود (زودتر خوابیدن و زودتر بیدار شدن). همچنین زمان در خواب عمیق (NREM3) و REM کاهش مییابد، خواب ناپیوستهتر میشود و کارایی خواب پایین میآید.
بررسی و غربالگری بیخوابی در سالمندان
پیش از درمان باید دفترچهٔ خواب برای ۱–۲ هفته نگه داشته شود، قرصهای خوابآور برای سالمندان بررسی شوند و علل ثانویه مثل آپنهٔ خواب، دردهای مزمن، افسردگی یا بیماریهای داخلی رد یا درمان شوند. اگر پس از اصلاح علل زمینهای بیخوابی پابرجا بود، درمان اختصاصی آغاز میشود. البته تا جای ممکن مشابه درمان افسردگی بدون دارو باید از مصرف دارو در زمینه بیخوابی نیز پرهیز کزد .
درمان غیردارویی: CBTI و بهداشت خواب
CBTI شامل آموزش بهداشت خواب، کنترل محرک، محدودیت خواب، تکنیکهای آرامسازی و بازسازی شناختی است. اثرات آن با دوام و ایمن است اما زمانبر است و نتیجهٔ فوری نمیدهد. تغییرات سادهٔ رفتاری و محیطی (حفظ برنامهٔ منظم خواب، کاهش چُرت روزانه، افزایش مواجهه با نور روز) میتواند تأثیر چشمگیری داشته باشد.
در سایت ccjm میخوانیم:
در حالت ایدهآل، دارو باید برای بیمارانی که درمان شناختی رفتاری برای بیخوابی (CBTI) برایشان شکست خورده است، در نظر گرفته شود. با وجود اثربخشی و ایمنی اثباتشده CBTI، هم پزشکان و هم بیماران ممکن است “درمان سریع” دارو را ترجیح دهند. بسیاری از داروهای رایج دارای خطرات قابل توجه و اثربخشی اثباتشده کمی هستند. داروهای خوابآور باید در بزرگسالان مسن به مقدار کم استفاده شوند و در صورت استفاده، تجویز آنها برای مدت کوتاه و با کمترین دوز موثر توصیه میشود.
گزینههای مناسب قرصهای خوابآور برای سالمندان
در سالمندان دارو باید با احتیاط و بهعنوان گزینهٔ دوم (پس از CBTI) بهکار رود. داروهای ایمنتر شامل دوزپین (دوز پایین)، تقویتکنندههای ملاتونین (ملاتونین آهستهرهش، راملتئون) و مهارکنندههای دوگانهٔ اورکسین (suvorexant, lemborexant, daridorexant) هستند. بنزودیازپینها و Z-drugs (زولپیدم، زالپلون، ازوپیکلون) در فهرست Beers Criteria قرار دارند و در سالمندان با خطرات بالاتری همراهند.
قرص آلپرازولام برای سالمندان
آلپرازولام از گروه بنزودیازپینهاست که خواص ضداضطراب و آرامبخشی دارد و برخی افراد آن را برای بیخوابی مصرف میکنند. با اینحال، در سالمندان قرص آلپرازولام برای سالمندان معمولاً انتخاب مناسبی نیست؛ زیرا باعث گیجی، افت تعادل، خطر سقوط، اختلال حافظه و وابستگی میشود. توصیه میشود انتخابهای کمخطرتر مانند ملاتونین یا دوزپین کمدوز بررسی شوند.
کم عارضه ترین قرص خواب
در مطالعات، ملاتونین آهستهرهش و راملتئون و همچنین دوز پایین دوزپین بهعنوان گزینههایی با کمترین عارضه برای سالمندان معرفی شدهاند. همچنین مهارکنندههای اورکسین در کنترل خواب و تداوم آن مؤثر بوده و نسبت به بنزودیازپینها عوارض کمتری نشان میدهند. با این وجود، انتخاب نهایی باید بر اساس وضعیت فردی و تداخل دارویی انجام شود.
داروی گیاهی خواب آور برای سالمندان
برای سالمندانی که تمایل به درمان طبیعی دارند، برخی داروهای گیاهی مانند سنبلالطیب (والرین)، بابونه، اسطوخودوس و مکمل ملاتونین گیاهی میتوانند در موارد خفیف مفید باشند و موجبات شادی سالمند را هرچند موقت فراهم کنند. با این حال، حتی داروهای گیاهی ممکن است با داروهای قلبی یا ضدانعقاد تداخل داشته باشند، بنابراین قبل از مصرف باید با پزشک مشورت شود.
بهترین قرص خواب: معیارها و پیشنهاد کلی
«بهترین قرص خواب» برای یک سالمند باید اثربخش، با کمترین خطر عوارض شناختی و سقوط، کمترین پتانسیل وابستگی و حداقل تداخل دارویی باشد. بر این اساس، برای شروع درمان در سالمندان معمولاً اولویت با ملاتونین آهستهرهش یا راملتئون و سپس مهارکنندههای اورکسین یا دوزپین در دوز پایین است؛ بنزودیازپینها و ز-درگها آخرین گزینهاند یا بهتر است اجتناب شوند.
دوز مصرفی قرص خواب خواب آور برای سالمندان
اصول کلی دوزگذاری در سالمندان عبارتاند از: شروع با کمترین دوز مؤثر، ارزیابی پاسخ و عوارض پس از چند روز، و اجتناب از افزایش سریع دوز. بهدلیل کاهش متابولیزم در سالمندان، دوزها معمولاً کمتر از دوزهای معمول در جوانان است و زمان مصرف باید بلافاصله قبل از خواب باشد. تعیین دقیق دوز مصرفی قرص خواب خواب آور برای سالمندان تنها باید توسط پزشک انجام شود.
بنزودیازپینها، Z-drugs و آنتیهیستامینها
بنزودیازپینها و Z-drugs مؤثرند اما در سالمندان با افزایش خطر مشکلات شناختی، delirium، سقوط و شکستگی همراهند. آنتیهیستامینهای قدیمی (مانند دیفنهیدرامین) دارای اثرات آنتیکولینرژیک قویاند و در سالمندان ممنوع یا نامطلوباند. به همین دلیل توصیه میشود از این داروها پرهیز یا فقط در موارد خاص و کوتاهمدت استفاده شود.
آنتیافسردگیها و آنتیسایکوتیکها برای خواب
برخی داروهای ضدافسردگی (دکسپین در دوز پایین) و آنتیسایکوتیکها (مانند کوئتیاپین) برای خواب استفاده میشوند، اما هرکدام ریسکهای جدی دارند: آنتیسایکوتیکها در سالمندان خطر سکته و اثرات متابولیک دارند و آنتیکولینرژیکها میتوانند حافظه را مختل کنند. از بین اینها، دوزپین در دوزهای ۱–۳ میلیگرم (در مطالعات تا ۶ میلیگرم) نشان داده که برای حفظ خواب مناسب و با عارضهٔ کم در سالمندان مفید است.
ملاتونین و راملتئون
ملاتونین و راملتئون بهویژه برای مشکل در آغاز خواب مناسباند. در سالمندان که تولید ملاتونین کمتر شده، این داروها میتوانند زمان به خواب رفتن را کاهش دهند و اندکی بر مجموع زمان خواب بیفزایند. عوارض شایع شامل خوابآلودگی و سرگیجه است ولی ریسکهای شناختی کمتری نسبت به بنزودیازپینها دارند.
مهارکنندههای دوگانهٔ اورکسین (DORA)
داروهای جدیدی مانند سوورکسنت، لمبورکسنت و داریدورکسنت با هدف مهار سیستم اورکسین (عامل بیداری) ساخته شدهاند و در سالمندان اثربخش و نسبتاً ایمن نشان دادهاند. مزیت آنها توانایی بهبود هم زمان شروع و تداوم خواب و احتمال کمتر وابستگی است. هزینه و پوشش بیمه میتواند محدودیت باشد.
کانابینوئیدها (کانابیدیول)
تحقیقات اولیه نشان میدهد کانابیدیول ممکن است زمان بیداری را کاهش و کیفیت خواب را تا حدی بهبود دهد، اما شواهد کافی و بلندمدت در سالمندان هنوز محدود است و ترکیب با داروهای دیگر میتواند تداخل ایجاد کند.
عوارض کوتاهمدت قرص خواب برای سالمندان
مصرف کوتاهمدت داروهای خواب ممکن است در روزهای اولیه باعث بروز مجموعهای از علائم ناخوشایند شود که عملکرد روزانه را مختل میکند. بهویژه سالمندان به دلیل متابولیسم کندتر و حساسیت عصبی بیشتر، حتی به دوزهای پایین واکنش شدیدتری نشان میدهند. این عوارض میتواند کیفیت زندگی و استقلال آنها را تحتتأثیر قرار دهد و خطراتی مانند سقوط و آسیب فیزیکی را افزایش دهد.
| نوع عارضه | مثالها | مدت اثر |
|---|---|---|
| کوتاهمدت | سردرد، بیحالی، تاری دید، خوابآلودگی، سرگیجه، ضعف، عدم هماهنگی عضلات، اختلال تکلم، سوزش معده، خشونت و پرخاشگری، افسردگی موقت، تحریکپذیری | بلافاصله تا چند روز پس از مصرف |
| بلندمدت | اختلالات عصبی، زوال عقل، کاهش هشیاری، کندی تنفس، شل شدن عضلات، کاهش تعادل، سرخوشی، مرگ | مصرف مداوم و طولانیمدت |
عوارض کوتاهمدت معمول
- خوابآلودگی شدید روزانه و کاهش هوشیاری
- سرگیجه، بیثباتی در راه رفتن و افزایش خطر سقوط
- تاری دید، اختلال تمرکز و فراموشی موقتی
- مشکلات گوارشی مثل تهوع یا سوزش معده
- تحریکپذیری، نوسانات خلق و گاهی حملات اضطرابی
عوارض بلندمدت قرص خواب برای سالمندان
مصرف طولانیمدت میتواند منجر به وابستگی، کاهش کارکرد شناختی و تشدید بیماریهای زمینهای شود. این تأثیرات گاهی برگشتناپذیرند و میتوانند سالها پس از قطع دارو نیز باقی بمانند.
تداخلات دارویی قرص خواب در سالمندان
سالمندان اغلب چند دارو مصرف میکنند و تداخلات میتواند منجر به افزایش توکسیکیتی یا کاهش اثر شود. بههمیندلیل پزشک باید فهرست کاملی از داروهای بیمار، مکملها و گیاهان دارویی داشته باشد.
تداخلات مهم بهاختصار:
-
-
- الکل، ضدتشنجها : تشدید سرکوب تنفسی و خوابآلودگی
- آنتیهیستامینها : افزایش اثر خوابآور و آنتیکولینرژیک
- داروهای قلبی و رقیقکنندهٔ خون : احتمال تداخل متابولیکی
- سیگار : القای متابولیزم و کاهش اثر بعضی دارو
دارو / ماده نوع تداخل پیامد احتمالی توصیه پزشک آنتیهیستامین افزاینده اثر خوابآور خوابآلودگی شدید، کاهش هشیاری مصرف همزمان با قرص خواب محدود شود الکل افزاینده اثر خوابآور سرگیجه، ضعف، خطر سقوط همزمانی ممنوع داروهای ضدتشنج افزاینده یا کاهش اثر کاهش اثربخشی یا خوابآلودگی بیش از حد مشورت با پزشک قبل از مصرف دخانیات کاهش اثر کاهش تاثیر قرص خواب در صورت امکان ترک یا کاهش مصرف قرصهای ضدبارداری افزایش اثر خوابآلودگی شدید پزشک دوز و زمان مصرف را تنظیم کند مصرف قرص خواب نسخهای و بدون نسخه
برخی داروها مانند راملتئون، زولپیدم، دوزپین و ازوپیکلون معمولاً بهصورت نسخهای عرضه میشوند و نیاز به کنترل پزشکی دارند؛ اما داروهایی مثل ملاتونین یا برخی آنتیهیستامینها ممکن است بدون نسخه دردسترس باشند. مصرف خودسرانهٔ داروهای نسخهای یا ترکیب چند دارو بدون مشورت پزشک میتواند خطرناک باشد.
رعایت رژیم غذایی برای درمان بیخوابی
تغذیه مناسب میتواند کیفیت خواب را بهبود بخشد. مصرف منابع کلسیم، منیزیم، ویتامین B و کربوهیدراتهای پیچیده در ترکیب با حفظ وعدههای مناسب و حذف محرکها در شب میتواند کمککننده باشد. همچنین پرهیز از غذاهای فرآوریشده، قندهای ساده و محرکها در ساعات قبل از خواب ضروری است.
-
-
نکات تغذیهای براب خواب مفید
-
-
- افزایش لبنیات و منابع کلسیم، آجیل و غلات کامل (منبع منیزیم)
- پرهیز از کافئین و الکل ۴–۶ ساعت قبل از خواب
- شام سبک، اجتناب از غذاهای سنگین و پرچرب در شب
-
درمان اختلالات خواب در سالمندان؛ دارویی یا غیر دارویی
درمان اختلالات خواب در سالمندان نیازمند رویکردی چندبعدی و ترکیبی است. پس توصیه می شود به دنبال مصرف خود سرانه و یافتن قرص خواب آور در حد بیهوشی نباشید. به این معنا که بهترین نتیجه زمانی بهدست میآید که رفتاردرمانی شناختی برای بیخوابی (CBTI) بهعنوان خط اول درمان بهکار گرفته شود و در کنار آن اصلاح عادات خواب، بهبود تغذیه و در صورت ضرورت تجویز دارو انجام گیرد. داروها باید با کمترین دوز مؤثر و برای کوتاهترین مدت ممکن استفاده شوند و انتخاب آنها نیز بر اساس ارزیابی دقیق نسبت ریسک به فایده برای هر فرد سالمند انجام شود.
در آغاز درمان، معمولاً از ملاتونین یا راملتئون استفاده میشود و تا حد امکان از تجویز بنزودیازپینها و آنتیهیستامینهای قوی که احتمال عوارض شناختی و افت تعادل دارند، پرهیز میشود. در صورت نیاز به دارو، درمان باید با کمترین دوز شروع شده و تحت پایش منظم قرار گیرد تا از بروز عوارض جلوگیری شود. همچنین آموزش مراقبین و اعضای خانواده درباره نشانههای هشداردهنده، تداخلات دارویی و نحوهی مدیریت عوارض احتمالی نقش مهمی در افزایش ایمنی و موفقیت درمان دارد.
سوالات پرتکرار
خیر. مصرف طولانیمدت قرص خواب برای سالمندان توصیه نمیشود؛ زیرا احتمال وابستگی، افت تعادل، ضعف حافظه، گیجی و خطر زمینخوردن را افزایش میدهد. این داروها باید کوتاهمدت و با تجویز پزشک مصرف شوند.معمولاً داروهایی مانند ملاتونین یا راملتئون نسبت به سایر داروها برای سالمندان ایمنتر محسوب میشوند. انتخاب دارو باید فردی و تحت نظر پزشک باشد و از بنزودیازپینها تا حد امکان پرهیز شود.خیر. در بسیاری از موارد بیخوابی سالمندان با روشهایی مثل رفتاردرمانی شناختی (CBTI)، اصلاح عادات خواب، فعالیت روزانه، تغذیه مناسب و کاهش استرس قابل درمان است و نیاز به دارو نیست.خطرناکترین تداخلات با الکل، مسکنهای قوی، آنتیهیستامینهای خوابآور، ضدتشنجها، بنزودیازپینها و داروهای آرامبخش رخ میدهد. ترکیب این مواد با قرص خواب میتواند تنفس را کند کرده و حتی منجر به بیهوشی یا مرگ شود. -
