بیماری صرع نوعی اختلال در سیستم عصبی مرکزی است که در آن فعالیت غیرطبیعی مغز منجر به بروز تشنج یا دورههایی از رفتارهای غیرمعمول، حسهای غیرعادی و گاهی از دست رفتن هوشیاری میشود. افراد مبتلا به صرع به دلیل افزایش فعالیت الکتریکی در مغز، تشنجهای مکرری را تجربه میکنند که این امر به اختلال در فرآیندهای ارتباطی میان سلولهای مغزی مرتبط است.
اگرچه علائم تشنج میتوانند بخشهای مختلفی از بدن را تحت تأثیر قرار دهند، منشا تمامی این اختلالات الکتریکی در مغز است. موقعیت دقیق اختلالها، نحوه انتشار آنها، سهم هر بخش از مغز در فرایند و زمان وقوع تشنج، عواملی هستند که در تعیین نوع تشنج و اثر آن بر بیمار اهمیت دارند. خانوادههای افراد دچار این بیماری، اغلب با پرستار بیمار در ارتباط هستند تا روند درمان را طی کنند. برای تشخیص دقیق و برنامهریزی درمان مناسب، مراجعه به یک متخصص مغز و اعصاب الزامی است.
بیماری صرع چیست؟
بیماری صرع (epilepsy) یکی از شایعترین اختلالات عصبی مزمن در سطح جهانی است و چهارمین بیماری رایج در بین این دسته از اختلالات محسوب میشود. در کشور ایران، تخمین زده میشود که حدود یک درصد از جمعیت به این بیماری مبتلا هستند.
صرع شامل گروهی از اختلالات عصبی است که معمولاً با وقوع حملات صرعی مشخص میشود. این حملات معمولاً به طور مکرر اتفاق میافتند و ممکن است دلیل مشخص و ثابتی نداشته باشند. همچنین باید توجه داشت که همه نوع تشنج لزوماً به عنوان حمله صرعی تلقی نمیشود.
حملات صرعی ممکن است به دلایل مختلفی از جمله آسیب به مغز، مصرف مواد مخدر و الکل یا حتی وجود تومورهای مغزی بروز کنند. هنگامی که فعالیتهای الکتریکی در قشر مغز به طور غیرطبیعی افزایش یابد، این وضعیت میتواند منجر به بروز حملات صرعی گردد. این بیماری درمان قطعی ندارد، ولی با مصرف داروهای تجویزی، میتوان حدود 70 درصد از حملات صرعی را کنترل کرد. شایان ذکر است که این اختلال بیشتر در سنین بالاتر مشاهده میشود. مشاوره با یک متخصص مغز و اعصاب میتواند در مدیریت موثر بیماری صرع بسیار مفید باشد.
از آنجایی که صرع ناشی از اختلال در فعالیتهای مغزی است، ممکن است تمامی عملکردهای مغز تحت تأثیر حمله قرار گیرند. علائم و نشانههای این حملات میتواند شامل حرکات غیرقابلکنترل و ناگهانی در اندامها، احساسات روانی نظیر ترس و اضطراب و همچنین از دست دادن هوشیاری و بهبود گیجی موقتی باشد.
به نقل از وبسایت سازمان بهداشت جهانی (WHO) :
صرع یک بیماری مزمن مغزی است که حدود 50 میلیون نفر را در سراسر جهان تحت تأثیر قرار میدهد و اغلب در کشورهای با درآمد پایین و متوسط شایعتر است. این بیماری با تشنجهای مکرر و غیرقابل پیشبینی مشخص میشود که میتواند باعث مشکلات جسمی، روانی و اجتماعی، مانند اضطراب، افسردگی و تبعیض اجتماعی شود. حدود 70 درصد از افراد مبتلا به صرع، با تشخیص و درمان مناسب میتوانند بدون تشنج زندگی کنند.
علت صرع
صرع یکی از اختلالات عصبی است که میتواند به شکل مزمن ظاهر شود و به بروز تشنجهای مختلف منجر گردد. واژه صرع به عنوان یک اصطلاح جامع، شامل گونههای گوناگون تشنج با دلایل متفاوت است. نوع و شدت این تشنجها در بیماران صرع متفاوت بوده و میتواند به صورتهای مختلفی بروز کند. صرع در کودکان و بزرگسالان ممکن است رخ دهد. مهمترین موارد مربوط به علت صرع عبارتند از:
- فعالیت بیش از حد و غیرطبیعی در سلولهای عصبی مغز
- آسیبهای مغزی یا مشکلات مرتبط با بافتهای مغزی
- عوامل ژنتیکی و وراثتی
- ضربات به جمجمه
- تومورهای مغزی
تشنجهای وسیع معمولاً کل مغز را درگیر میکنند، در حالی که تشنجهای جزئی تنها نواحی خاصی از مغز را تحت تأثیر قرار میدهند. مثلاً تشنجهای عمومی میتوانند منجر به از دست دادن ناگهانی هوشیاری شوند. در حین این حملات، ممکن است فرد به طور غیر ارادی در نقاط مختلف بدن دچار انقباض و تکان شود.
حملات معمولاً ظرف چند دقیقه به طور خود به خود و بدون آسیب پایان مییابند؛ اما در صورت افتادن بر روی زمین، خطر بروز آسیبهای جدی، از جمله شکستگی دندانها نیز وجود دارد. تشنجهای خفیف ممکن است به صورت کوتاهمدت باعث بروز حالاتی چون سرگیجه، عدم تمرکز و حتی حرکتهای غیر ارادی در دهان شوند.
این اختلال به دلیل فعالیت غیرطبیعی در سلولهای عصبی صورت میگیرد. تشنجها میتوانند ناشی از صدمات یا بیماریهای مختلف مغزی، بیماریهای مادرزادی، آسیب به جمجمه و تومورهای مغزی باشند. همچنین سکته مغزی میتواند موجب اختلال در تعادل سلولهای عصبی شده و به بروز صرع بیانجامد. در حالی که صرع اغلب نتیجه مشکلات مغزی است، برخی افراد بدون هرگونه آسیب یا زمینه قبلی نیز به این بیماری مبتلا میشوند. فراموش نکنید که میتوانید با کمک پرستار در منزل مراقبت بیشتری از بیمار انجام دهید.
صرع ممکن است در هر سنی آغاز شود، هرچند عموماً در سالهای اولیه زندگی و بعد از یک سالگی بروز میکند. بسیاری از بیماران صرع با رعایت مراقبتهای لازم به زندگی عادی خود ادامه میدهند، اما عدم پیشبینیپذیری حملات صرع ممکن است نگرانی و استرس دائمی را برای فرد مبتلا و اطرافیانش ایجاد کند. در بعضی موارد، این اختلال میتواند محدودیتهایی در انتخاب شغل و فعالیتهای تفریحی به وجود آورد، به عنوان مثال، افرادی که صرع دارند، موظفند حداقل یک سال پس از آخرین تشنج، از رانندگی پرهیز کنند.
علائم صرع چگونه است؟
بیماری صرع یکی از اختلالات عصبی است که با تشنجهای ناگهانی و غیرقابل کنترل مشخص میشود. این وضعیت بهعلت فعالیت غیرعادی در مغز به وجود میآید و میتواند عملکردهای مختلف مغز را تحت تأثیر قرار دهد. تشنجها میتوانند با علائم متعدد و متفاوتی همراه باشند، از جمله:
- گیجی موقت
- خیره شدن ناگهانی
- حرکات غیرارادی و ناگهانی در اعضای بدن مانند بازوها و پاها
- از دست دادن هوشیاری یا تمرکز
- بروز علائمی روانی نظیر ترس و اضطراب
تشنج بهعنوان علامت اصلی صرع شناخته میشود و ممکن است با گیجی موقت، خیره شدن، حرکات غیرقابل کنترل و احساس اضطراب همراه باشد. آگاهی از علائم، کمک میکند مراقبت از بیمار مبتلا به صرع به بهترین نحو انجام شود.
علائم صرع خفیف
در انواع خفیف تشنج، فرد در حین حمله، هوشیاری خود را حفظ میکند و از وقوع تشنج آگاه است. معمولاً پس از این حملات، فرد به یاد میآورد که چه اتفاقی افتاده و هوشیاری و آگاهی ندارد. این نوع تشنجها اغلب ناشناخته باقی میمانند، تا زمانی که شوکهایی شدیدتر بروز کنند. پس از تشنجهای شدیدتر، افراد معمولاً به بیماری خود پی برده و به دنبال درمان میگردند. صرع ممکن است با سکته مغزی در سالمندان اشتباه گرفته شود که در این زمینه حتما باید به پزشک متخصص مراجعه شود.
اگر با علائم صرع مواجه شدید، نگران نباشید! توصیه میشود که به پزشک مراجعه کنید تا از بروز تشنجهای ناگهانی در آینده جلوگیری شود و بیماری تحت کنترل قرار گیرد. برای تشخیص و درمان صرع، لازم است که به متخصص مغز و اعصاب مراجعه کنید. این پزشک به دقت علائم شما را بررسی کرده و مناسبترین روش درمانی را برایتان ارائه میدهد. اگر علائم صرع را در کودک یا نوزاد خود مشاهده کردید، بهتر است با متخصص مغز و اعصاب اطفال مشورت کنید.
انواع صرع
پزشکان تشنجها و بیماری صرع را بر اساس نوع و مکان فعالیت غیرطبیعی در مغز به چند دسته تقسیم میکنند. در اینجا به بررسی انواع مختلف تشنج و حملههای صرعی پرداخته میشود:
تشنج کانونی یا صرع پارشیال:
این نوع تشنج زمانی رخ میدهد که فعالیت غیرطبیعی در یکی از نواحی مغز اتفاق بیفتد. در این حالت، فقط بخشی خاص از مغز تحت تأثیر قرار میگیرد و نه تمام نقاط مغز. تشنجهای کانونی به دو گروه تقسیم میشوند:
- صرع پارشیال با نقص در هوشیاری: در این نوع تشنج، فرد دچار اختلال در هوشیاری میشود و ممکن است برای مدتی به یک نقطه خیره بماند و به صداهای اطراف پاسخ ندهد. این افراد ممکن است حرکات تکراری مانند مالیدن دستها به هم، راه رفتن دور دایره یا جویدن را انجام دهند.
- صرع پارشیال بدون از دست دادن هوشیاری: در این حالت، فرد به طور کامل بیدار است و هوشیاری خود را حفظ میکند. او ممکن است بتواند وقایعی را که در طول تشنج اتفاق افتاده به یاد آورد. اما در طول این نوع تشنج، فرد قادر به پاسخگویی به اطرافیان نیست. این نوع تشنج عموماً کوتاهمدت و کمتر از دو دقیقه طول میکشد.
تشنج خفیف:
این نوع تشنج معمولاً زیر ۱۵ ثانیه به طول میانجامد و بیشتر در کودکان مشاهده میشود. در این حالت، فرد معمولاً نمیافتد یا دچار لرزش نمیشود، بلکه ممکن است به یک نقطه خیره شده یا حرکات اندکی از خود، مانند گاز گرفتن لبها یا پرش پلک نشان دهد.
تشنجهای منتشر یا صرع بزرگ:
این نوع تشنجها تمام نقاط مغز را درگیر میکنند و به شش نوع تقسیم میشوند:
- تشنجهای خاموش: عموماً در کودکان رخ میدهد و با خیره شدن به یک نقطه یا حرکات غیرارادی مانند ملچ مولوچ کردن یا چشمک زدن مشخص میشود. در برخی موارد، هوشیاری فرد نیز ممکن است به طور موقت از بین برود.
- تشنجهای تونیک: مشخصه این تشنجها سفت شدن ماهیچههای بازو و پاها بوده که ممکن است منجر به زمین افتادن فرد و حتی لرزش بدن شود.
- تشنجهای کلونیک: این نوع تشنج معمولاً بر بازوها، گردن و صورت تأثیر میگذارد و با حرکات ناگهانی ماهیچهها همراه است.
- تشنجهای میوکلونیک: در این نوع، انقباضات ناخواسته و ناگهانی ماهیچهها در هر دو طرف بدن اتفاق میافتند و غالباً در کودکان و نوجوانان شایعتر هستند.
- تشنجهای تونیک کلونیک: این نوع از تشنجها یکی از شدیدترین شکلهای حملههای صرعی هستند که در آن فرد به طور ناگهانی هوشیاری خود را از دست میدهد. نشانههای آن شامل لرزش، سفت شدن بدن و در برخی موارد کنترل ادرار یا گاز گرفتن زبان است.
توجه به مشاوره با پزشک برای تشخیص دقیق و دریافت درمان مناسب در این شرایط امری ضروری است.
تشخیص صرع
تشخیص بیماری صرع به مجموعهای از تستها و آزمایشهای نورولوژیک نیاز دارد که توسط پزشک متخصص مغز و اعصاب انجام میشود. معاینه نورولوژیک اولیه، بررسی عملکردهای مغزی و تواناییهای حرکتی و رفتاری بیمار را شامل میشود. سی تی اسکن برای شناسایی تومورها، خونریزی و کیستها در مغز استفاده میشود. در صورتی که منبع تشنج مشخص نشده باشد، روش اسپکت برای تهیه نقشه سهبعدی جریان خون مغز کاربرد دارد.
ام آر آی عملکردی با استفاده از امواج مغناطیسی، جزئیات مغز را ثبت کرده و به تشخیص آسیبها کمک میکند. همچنین، روش پت با تزریق مقدار کمی ماده رادیو اکتیو، به شناسایی مناطق فعال مغز میپردازد. در نهایت، نوار مغز (EEG) به عنوان رایجترین تست، فعالیت الکتریکی مغز را ثبت کرده و تغییرات الگوهای طبیعی آن را در بیماران مبتلا به صرع شناسایی مینماید. این مجموعه تستها به پزشک کمک میکنند تا تشخیص دقیقی از بیماری صرع داشته باشند.
درمان صرع
در حال حاضر درمان قطعی برای انواع صرع وجود ندارد. در گذشته، پزشکان برای کنترل و جلوگیری از تشنج، داروهای ضد صرع (AED) تجویز میکردند. اگر این داروها موثر نبودند، گزینههای دیگری چون جراحی، تحریک عصبی و یا رژیمهای غذایی ویژه برای بیماران صرعی در نظر گرفته میشد.
اما امروزه با کمک فناوری لورتا نوروفیدبک، یکی از کارآمدترین شیوههای بدون عارضه برای درمان صرع معرفی شده است که به ویژه برای افرادی که دارو درمانی به خوبی برایشان جواب نداده، کاربرد دارد. در این روش، بیمار در حدود 30 جلسه و بدون نیاز به جراحی یا مصرف دارو (با تشخیص پزشک) با استفاده از دستگاه لورتا نوروفیدبک درمان میشود.
هدف اصلی پزشکان در درمان صرع، جلوگیری از بروز تشنجهای بیشتر و کمک به بیماران برای داشتن زندگی فعال و پویاتر است. پزشکان تمام سعی خود را به کار میگیرند تا مشکلات ناشی از بیماری و عوارض جانبی آن را کاهش دهند.
1- مصرف دارو در درمان صرع
طبق اطلاعات انجمن صرع آمریکا، داروهای مربوط به صرع (AED) در حدود 60 تا 70 درصد موارد در بهبود وضعیت بیماران و کنترل عوارض ناشی از تشنج مؤثر هستند. نوع تشنج بیماران میتواند تعیینکننده انتخاب دارو توسط پزشک باشد. بیشتر AED ها به صورت خوراکی مصرف میشوند. برخی از داروهای معمول برای درمان صرع شامل موارد زیر هستند:
- اسید والپروئیک
- کاربامازپین
- لاموتریژین
- لووتیراستام
مهم است بدانیم که برخی داروها ممکن است برای جلوگیری از تشنج در یک فرد مؤثر باشند ولی در دیگری نتیجه ندهند. همچنین، پیدا کردن دوز مناسب برای درمان ممکن است زمانبر باشد.
2- استفاده از لورتا نوروفیدبک در درمان صرع
روش لورتا نوروفیدبک به عنوان یک روش نوین در درمان صرع شناخته میشود. با توجه به اینکه بیماری صرع ناشی از اختلال در عملکرد مغز است، این فناوری به پزشکان امکان میدهد تا عملکرد مغز را بررسی کرده و نواحی آسیبدیده را شناسایی کنند. به خصوص برای بیمارانی که داروهای ضد صرع برایشان مؤثر نبودهاند، این روش به عنوان یک گزینه درمانی بدون عوارض و مؤثر در نظر گرفته میشود.
3- جراحی در درمان صرع
زمانی که حداقل دو نوع دارو در کنترل تشنج بیاثر باشند، پزشکان در گذشته از روشهای جراحی برای درمان صرع استفاده میکردند. تحقیقات انجام شده نشان میدهد که درصد بالایی از بیماران بزرگسال و کودک بعد از جراحی صرع، طی سالها بهبودی قابل توجهی تجربه کردهاند. برخی از انواع جراحی شامل موارد زیر هستند:
- لوبکتومی: جراح بخشی از مغز که منشأ تشنج است را برمیدارد.
- ترانس تراپ چندگانه (subpial): جراح چندین برش در منطقهای از مغز ایجاد میکند تا تشنجها کاهش یابند.
- جسم پینهای: قطع اتصالات عصبی بین دو نیمکره مغز برای جلوگیری از انتقال تشنجها.
- نیمکرهزنی: در موارد شدید، ممکن است یک نیمکره مغز قطع شود.
- کاشت دستگاهی: برای تحریک عصب واگ در گردن به عنوان یک گزینه دیگر جراحی به شمار میرود که به کمک آن، چرخههای الکتریکی تنظیم شده به مغز ارسال میشود تا تشنجها کاهش یابند.
بسیاری از افرادی که تحت عمل جراحی قرار میگیرند، پس از آن کاهش فراوانی در تعداد و شدت تشنجهای خود تجربه میکنند، اما معمولاً ادامه مصرف داروهای ضد تشنج برای چندین سال بعد ضروری است.
4- رژیم غذایی و نقش آن در درمان صرع
رژیم غذایی نیز میتواند به کنترل صرع و کاهش تشنجها کمک کند. پژوهشهای انجام شده نشان میدهند که رژیمهای پرچرب و کمکربوهیدرات میتوانند در کودکان و بزرگسالان مبتلا به صرع مؤثر باشند.
بر اساس تحقیقاتی که در این زمینه صورت گرفته، استفاده از رژیم کتوژنیک و رژیم اتکینز اصلاح شده، نتایج مثبتی برای حدود یک سوم شرکتکنندگان در تحقیقات به همراه داشته است. با این حال، خیلی از افراد در حفظ این رژیمها با مشکلاتی مواجه شدهاند.
پیشگیری از بروز بیماری صرع
سازمان جهانی بهداشت اعلام کرده است که تقریباً در ۲۵ درصد از موار، از بیماری صرع میتوان پیشگیری کرد. در واقع، با رعایت مراحل زیر، افراد میتوانند خطر ابتلا به این بیماری را کاهش دهند:
- استفاده از کلاه ایمنی در زمان دوچرخهسواری یا هنگام استفاده از موتورسیکلت به منظور جلوگیری از آسیبهای سر.
- توجه به مراقبتهای بهداشتی در دوران بارداری به منظور پیشگیری از صرع ناشی از آسیبهای احتمالی در حین زایمان.
- اتخاذ تدابیر لازم برای جلوگیری از سکتههای مغزی و بیماریهای قلبی که میتواند به افزایش ریسک ابتلا به صرع منجر شود.
- به نقل از مرکز کنترل و پیشگیری از بیماریها (CDC)، رعایت اصول بهداشتی و حفاظت از خود در برابر انواع عفونتها، میتواند مانع از بروز صرع در سطوح جهانی گردد.
- تحقیقات انجام شده در سال ۲۰۱۵ و منتشر شده در مجله صرع نشان میدهد که فعالیت بدنی منظم میتواند بهطرز چشمگیری خطر ابتلا به بیماری صرع، تعداد حملات تشنجی و وقوع آنها را کاهش دهد.
سخن پایانی
در این مقاله بررسی کردیم که بیماری صرع چیست. صرع یکی از اختلالات سیستم عصبی است که میتواند به بروز تشنجهای ناگهانی و نگرانکننده منجر شود. برای تشخیص دقیق این بیماری و تفکیک آن از سایر اختلالات مغزی، مراجعه به یک متخصص مغز و اعصاب ضرورت دارد. در مورد درمان این اختلال، مشاوره و کمک از پزشکان متخصص مغز و اعصاب یا جراحان مغز و اعصاب میتواند راهگشا باشد. فراموش نکنید که مراقبت از بیمار مبتلا به صرع نیازمند پیگیریهای بسیار است.
سوالات متداول
1- بیماری صرع چه نوع بیماری است؟
صرع یک اختلال عصبی مزمن است که با وقوع دورههای ناگهانی و غیرقابل پیشبینی حملات (تشنج) مشخص میشود. این حملات ناشی از فعالیت الکتریکی غیرطبیعی در مغز هستند و میتوانند در انواع مختلفی بروز کنند.
2- علائم صرع چیست؟
علائم صرع میتوانند متفاوت باشند و بستگی به نوع حمله دارند. برخی از علائم شایع شامل ادوار کوتاهمدت بیهوشی، حرکات غیرارادی (تشنج)، گیجی، تغییرات حسی و اختلال در رفتار یا حالت روحی است.
3- آیا صرع قابل درمان است؟
در حال حاضر، صرع بهطور کامل قابل درمان نیست، اما بسیاری از بیماران با استفاده از داروهای ضدصرع میتوانند حملات را کنترل کنند. همچنین، روشهای دیگر مانند جراحی، تحریک عصب و تغییرات در رژیم غذایی نیز ممکن است در برخی موارد مؤثر باشند.
4- آیا صرع وراثتی است؟
برخی انواع صرع میتوانند جنبه وراثتی داشته باشند، بهطوریکه در خانوادهها مشاهده شود. اما عوامل محیطی، آسیبهای مغزی و سایر شرایط پزشکی نیز میتوانند در بروز صرع نقش داشته باشند.
5- چگونه میتوان به یک فرد در حال تشنج کمک کرد؟
هنگام مشاهده یک فرد در حال تشنج، مهم است که آرامش خود را حفظ کنید. فرد را در یک مکان امن قرار دهید، اشیاء خطرناک را از اطراف او دور کرده و از او مراقبت کنید. هرگز نباید چیزی به دهان او بگذارید و باید پس از اتمام حمله، او را در وضعیت استراحت قرار دهید. در صورت طولانی شدن یا وقوع چند حمله متوالی، سریعاً به اورژانس تماس بگیرید.
6- آیا بیماری صرع خطرناک است؟
بیماری صرع میتواند خطرناک باشد، بهویژه اگر تشنجها بهطور منظم رخ دهند و درمان نشوند. این بیماری ممکن است منجر به صدمات فیزیکی یا عوارض طولانیمدت شود، اما با درمان مناسب و استفاده از داروهای ضدصرع، افراد میتوانند به زندگی طبیعی خود ادامه دهند.
7- آیا صرع باعث مرگ میشود؟
صرع به طور مستقیم باعث مرگ نمیشود، اما در صورت عدم کنترل، میتواند به خطراتی مانند صرع مقاوم به درمان یا مرگ ناگهانی ناشی از صرع (SUDEP) منجر شود که در موارد نادر، خطر مرگ را به همراه دارند.