تفاوت پرستار و بهیار یکی از موضوعاتی است که با گسترش خدمات درمانی در کشور و افزایش نیاز به مراقبت‌های تخصصی، بیش از پیش مورد توجه قرار گرفته است. پرستار دارای مدرک دانشگاهی پرستاری است و کارهای تخصصی مانند اجرای دستورات پزشک، کنترل علائم حیاتی و مراقبت حرفه‌ای از بیمار را انجام می‌دهد. بهیار آموزش کوتاه‌مدت دارد و بیشتر در امور عمومی و کمک به پرستار نقش دارد. تفاوت اصلی آن‌ها در سطح تحصیلات، وظایف و اختیارات قانونی است.
تعریف پرستار و بهیار
در سیستم مراقبت سلامت ایران دو عنوان شغلی پرستار و بهیار از رایج‌ترین نقش‌های خدمات درمانی و مراقبتی به شمار می‌روند. گرچه در نگاه اول ممکن است این دو مشابه به نظر برسند، اما از نظر سطح تحصیلات، نوع وظایف، سطح مسئولیت و جایگاه قانونی تفاوت‌های قابل توجهی دارند. در ادامه به بررسی دقیق‌تر این دو نقش مهم می‌پردازیم:
پرستار کیست؟
پرستار فردی است که پس از قبولی در کنکور سراسری، وارد رشته پرستاری در دانشگاه‌های علوم پزشکی کشور شده و یک دوره‌ی ۴ ساله شامل آموزش‌های نظری، عملی و کارآموزی بالینی را می‌گذراند. پس از فارغ‌التحصیلی، این فرد می‌تواند تحت نظارت وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی در بیمارستان‌ها، کلینیک‌ها، مراکز درمانی و همچنین در مراکز ارائه خدمات پرستار در منزل مشغول به کار شود.
پرستاران در ایران نقش کلیدی در فرآیند مراقبت از بیمار ایفا می‌کنند و حوزه کاری آن‌ها تنها به تزریقات محدود نمی‌شود. آن‌ها مسئول اجرای دستورات پزشک، مراقبت از بیماران دارای شرایط خاص، آموزش به بیماران و خانواده‌ها، انجام مراقبت‌های تخصصی مانند تعویض پانسمان‌های پیچیده، سرم‌تراپی، مراقبت از بیماران مزمن، سالمندان و حتی نظارت بر عملکرد بهیاران هستند.
بهیار کیست؟
بهیار شخصی است که معمولاً از طریق هنرستان‌های فنی‌حرفه‌ای (رشته بهیاری) یا برخی مراکز آموزش معتبر، وارد این حرفه می‌شود. آموزش بهیاری در ایران حدود ۱ تا ۲ سال به طول می‌انجامد و بیشتر شامل مهارت‌های عملی پایه‌ای، کار بالینی محدود و آموزش‌های ساده مراقبتی است.
در سیستم بهداشت و درمان ایران، بهیار تحت نظارت پرستار یا پزشک فعالیت می‌کند و اجازه انجام اقدامات درمانی پیچیده یا تزریقات تخصصی را ندارد. وظایف بهیار عمدتاً شامل مراقبت‌های عمومی مانند اندازه‌گیری علائم حیاتی (فشار خون، دما، نبض)، کمک به بهداشت فردی بیمار، جابه‌جایی و تغذیه بیماران، همراهی در ویزیت‌ها و گزارش وضعیت کلی بیمار به پرستار یا پزشک است که می تواند از بستری مجدد بیمار پیشگیری کند.
در سال‌های اخیر و با افزایش نیاز به مراقبت از سالمندان و بیماران مزمن در منزل، بسیاری از خانواده‌ها از خدمات بهیاران برای کمک‌های روزمره بهره می‌برند. با این حال در مواردی که نیاز به مراقبت‌های تخصصی وجود دارد، حضور پرستار ضروری است.
تفاوت در سطح تحصیلات و آموزش
یکی از اصلی‌ترین تفاوت‌های میان پرستار و بهیار، در میزان و نوع آموزش آن‌هاست. این تفاوت نه‌تنها سطح تخصص و مهارت فرد را تعیین می‌کند، بلکه محدوده‌ی مسئولیت‌پذیری، نوع وظایف و جایگاه شغلی در نظام سلامت ایران را نیز تحت تأثیر قرار می‌دهد. در ادامه نگاهی دقیق‌تر به نحوه‌ی آموزش پرستاران و بهیاران در ایران خواهیم داشت:
آموزش پرستار در ایران
برای تبدیل شدن به پرستار حرفه‌ای در ایران، فرد باید پس از شرکت در کنکور سراسری، وارد رشته‌ی پرستاری در یکی از دانشگاه‌های علوم پزشکی شود. دوره تحصیل در این رشته معمولاً چهار سال به طول می‌انجامد و شامل دروس نظری، مهارت‌های عملی و کارآموزی‌های تخصصی در بیمارستان‌ها و مراکز درمانی است.
برخی از دروس کلیدی در این دوره عبارت‌اند از:
- آناتومی و فیزیولوژی بدن انسان
- داروشناسی و روش‌های تجویز دارو
- اصول و فنون پرستاری
- مراقبت از بیماران در شرایط حاد و بحرانی
- بهداشت جامعه و روان‌پرستاری
- اخلاق حرفه‌ای پرستاری
دانشجویان پرستاری در طول دوران تحصیل خود، تحت نظر اساتید بالینی و پزشکان آموزش می‌بینند و باید در بیمارستان‌های آموزشی تجربه‌های میدانی کسب کنند. پس از فارغ‌التحصیلی، پرستاران شماره نظام پرستاری دریافت کرده و امکان فعالیت قانونی در مراکز درمانی و خانه بیمار را خواهند داشت.
آموزش بهیار در ایران
آموزش بهیاری در ایران در مقایسه با پرستاری کوتاه‌تر و عملی‌تر است. معمولاً افرادی که علاقه‌مند به ورود سریع‌تر به بازار کار مراقبتی هستند، از طریق هنرستان‌های بهیاری (زیر نظر آموزش و پرورش) یا دوره‌های آموزشی مصوب وزارت بهداشت اقدام می‌کنند.
مدت این آموزش بین ۱ تا ۲ سال است و بیشتر بر مهارت‌های پایه‌ای و مراقبت‌های عمومی تمرکز دارد. محتوای درسی دوره بهیاری شامل موارد زیر است:
- اصول اولیه کمک‌های اولیه
- روش صحیح گرفتن فشار خون و علائم حیاتی
- نحوه جابه‌جایی و مراقبت از بیمار در بستر
- کمک به تغذیه و بهداشت فردی بیمار
- آشنایی ابتدایی با داروهای رایج و کاربرد آن‌ها (بدون تجویز یا تزریق)
در حال حاضر بهیاران اغلب زیر نظر پرستاران یا پزشکان فعالیت می‌کنند و اجازه انجام اقدامات تخصصی مانند تزریقات، پانسمان‌های پیشرفته یا مراقبت‌های بحرانی را ندارند. این محدودیت باعث شده تا حضور آن‌ها بیشتر در محیط‌هایی با مراقبت‌های عمومی یا در کنار پرستاران در منزل دیده شود.
تلاش آکادمی سلامت در مسیر آموزش و اشتغال زایی
تازه‌ترین گزارش‌ها نشان می‌دهد که آکادمی سلامت اول توانسته است طی سال گذشته بیش از ۱۱۳۲ مدرک فنی و حرفه‌ای در رشته‌های گوناگون صادر کند. این آمار نشان‌دهنده افزایش تمایل مردم به مهارت‌آموزی در حوزه‌های تربیتی و مراقبتی است.
جزئیات آماربه شرح زیر است:
- مربی مهدکودک: ۵۴۳ نفر
- سالمندیاری: ۳۶۵ نفر
- پداگوژی: ۸۱ نفر
- مربی نقاشی کودک: ۷۱ نفر
- مدیریت و برنامه‌ریزی امور خانواده: ۶۲ نفر
- مدیر آموزشگاه: ۷ نفر
- پرورش کودکان خلاق: ۳ نفر
این دوره‌ها با شیوه‌های آموزشی ترکیبی (حضوری و کارگاهی) برگزار شده و شامل مباحث تئوری و عملی بوده‌اند. از مراقبت‌های روزمره از سالمندان گرفته تا روش‌های خلاقانه آموزش کودکان، تمامی فراگیران توانسته‌اند تجربه‌ای جامع کسب کنند.
با توجه به تغییرات سبک زندگی، چنین آموزش‌هایی به عنوان یکی از پایه‌های ارتقای کیفیت زندگی شناخته می‌شوند و فرصت‌های شغلی بسیار مناسبی را برای علاقه‌مندان فراهم می آورد.
فرق پرستار و بهیار در وظایف شغلی
یکی از ملموس‌ترین تفاوت‌های بین پرستار و بهیار در نوع و سطح وظایف شغلی آن‌هاست. در حالی که پرستاران مسئول انجام اقدامات درمانی، مراقبت‌های تخصصی و ارتباط مستقیم با پزشکان هستند، بهیاران بیشتر در حیطه مراقبت‌های عمومی و پشتیبانی از تیم درمانی فعالیت می‌کنند. در ادامه، وظایف هر کدام را با جزئیات بررسی می‌کنیم:
وظایف پرستار
پرستاران در ایران به‌ویژه آن‌هایی که دارای شماره نظام پرستاری و مجوز رسمی هستند، در مراکز درمانی، بیمارستان‌ها یا در قالب خدمات پرستار در منزل، نقش کلیدی در فرآیند درمان و مراقبت از بیماران ایفا می‌کنند. وظایف آن‌ها بسته به تجربه، تخصص و محل خدمت می‌تواند شامل موارد زیر باشد:
- انجام تزریقات عضلانی و وریدی (زیرجلدی، داخل ورید، و داخل عضله)
- وصل سرم، تنظیم سرعت جریان مایع، تعویض ست سرم و کنترل وضعیت بیمار
- تعویض پانسمان‌های ساده و پیشرفته (از جمله زخم‌های فشاری، زخم دیابتی و جراحی)
- مراقبت و پایش بیماران مبتلا به بیماری‌های مزمن یا حاد (مانند نارسایی قلبی، سکته مغزی، دیابت و …)
- انجام مراقبت‌های پرستاری در بیماران دارای سوند، پگ، تراکستومی یا لوله‌های تغذیه
- آموزش به بیمار و خانواده درباره داروها، رژیم غذایی، فعالیت فیزیکی و مراقبت در منزل
- ثبت و گزارش علائم حیاتی، وضعیت عمومی، و تغییرات بالینی بیمار به پزشک
- مشارکت در اجرای دستورات پزشکی، مدیریت داروها و بررسی تداخلات دارویی
در خدمات پرستاری در منزل، پرستاران اغلب به صورت مستقل فعالیت می‌کنند و مسئولیت کامل مراقبت از بیمار بر عهده آن‌هاست.
وظایف بهیار
بهیاران در سیستم سلامت ایران بیشتر در نقش کمک‌کننده و پشتیبان پرستار یا پزشک عمل می‌کنند. آن‌ها اغلب در مراقبت‌های روزمره و پایه‌ای ایفای نقش می‌نمایند و مسئولیت آن‌ها محدود به اقدامات غیر تخصصی و بدون نیاز به مجوزهای خاص است. از جمله وظایف رایج بهیار می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- اندازه‌گیری علائم حیاتی بیمار مانند فشار خون، دمای بدن، ضربان قلب و تنفس
- کمک به بیمار در انجام امور شخصی مانند استحمام، تعویض لباس، رفت‌وآمد در منزل و استفاده از سرویس بهداشتی
- همراهی بیمار در مراجعات درمانی، بستری یا ترخیص از بیمارستان
- کمک به تغذیه بیمار (در مواردی که بیمار توان کافی برای خوردن ندارد یا نیاز به کمک دارد)
- آماده‌سازی وسایل و محیط بیمار برای انجام مراقبت‌های پرستاری یا ویزیت پزشک
- حمایت روحی از بیمار و ایجاد آرامش در روند مراقبت
- همکاری با پرستار در فعالیت‌هایی مانند گرفتن نمونه‌های آزمایشگاهی، آماده‌سازی پانسمان یا تهیه دارو
در خدمات مراقبت در منزل، بهیاران می‌توانند در کنار پرستاران برای مراقبت‌های سبک‌تر به کار گرفته شوند، اما انجام اقدامات درمانی تخصصی مانند تزریقات، پانسمان زخم‌های پیچیده یا مدیریت بیماری‌های مزمن، خارج از محدوده وظایف و اختیارات قانونی آن‌هاست.
تفاوت در مجوزها و مسئولیت قانونی
یکی دیگر از جنبه‌های مهم در تفاوت پرستار و بهیار، در سطح مجوزهای قانونی و میزان مسئولیت‌پذیری آن‌ها در قبال بیمار و سیستم درمانی است. این موضوع نقش مستقیمی در میزان استقلال حرفه‌ای، نوع وظایف و محدوده اختیارات این دو گروه دارد.
مجوز و مسئولیت قانونی پرستار
پرستاران در ایران پس از پایان دوره کارشناسی و دریافت مدرک رسمی از دانشگاه‌های علوم پزشکی، موظف به عضویت در سازمان نظام پرستاری هستند. با دریافت شماره نظام پرستاری و مجوز فعالیت، آن‌ها اجازه دارند به‌صورت مستقل در بیمارستان‌ها، درمانگاه‌ها، مراکز توانبخشی و همچنین در قالب خدمات پرستار در منزل فعالیت کنند.
در صورت بروز اشتباه پزشکی یا خطا در فرآیند مراقبت، پرستار دارای مسئولیت حقوقی مشخصی است و باید طبق ضوابط وزارت بهداشت پاسخ‌گو باشد. این موضوع نشان‌دهنده‌ی جایگاه حرفه‌ای و مسئولیت‌پذیری بالای پرستاران در ساختار سلامت کشور است.
مجوز و مسئولیت قانونی بهیار
در مقابل، بهیاران معمولاً از طریق مراکز آموزشی معتبر یا هنرستان‌ها وارد این حرفه می‌شوند و پس از گذراندن دوره‌های کوتاه‌مدت، مجوزی برای فعالیت محدود در مراکز درمانی یا در کنار پرستار دریافت می‌کنند. بهیاران فاقد شماره نظام پرستاری هستند و اجازه فعالیت مستقل ندارند.
به همین دلیل، مسئولیت قانونی بهیاران در چارچوب اختیارات محدودشان تعریف می‌شود و در صورت بروز خطا، این مسئولیت معمولاً متوجه پرستار یا پزشک ناظر است. بهیار باید همواره زیر نظر یک پرستار یا پزشک واجد صلاحیت فعالیت کند و در انجام امور حساس یا تخصصی مانند تزریقات، تعویض پانسمان‌های پیچیده یا مراقبت از بیماران بحرانی، مجاز به اقدام مستقل نیست.
مقایسه محیط‌های کاری پرستار و بهیار
یکی دیگر از نکات قابل توجه در تفاوت پرستار و بهیار، تنوع و سطح محیط‌های کاری آن‌هاست. محل خدمت این دو گروه می‌تواند نوع وظایف، سطح استقلال شغلی و تجربه‌ی حرفه‌ای آن‌ها را کاملاً متفاوت کند. در ادامه، نگاهی مقایسه‌ای به محل‌های رایج فعالیت پرستاران و بهیاران در ایران خواهیم داشت:
پرستار در کجاها کار می‌کند؟
پرستاران با توجه به سطح تحصیلات دانشگاهی و مجوز رسمی فعالیت، امکان حضور در طیف وسیعی از محیط‌های درمانی و مراقبتی را دارند. این تنوع به آن‌ها اجازه می‌دهد که در موقعیت‌های مختلف از مراقبت‌های تخصصی تا خدمات مراقبتی در منزل، نقش مؤثر ایفا کنند:
- بیمارستان‌های دولتی و خصوصی: در تمامی بخش‌ها اعم از داخلی، جراحی، کودکان، روان‌پزشکی و غیره
- بخش‌های ویژه درمانی: مانند ICU (مراقبت‌های ویژه)، CCU (مراقبت‌های قلبی)، دیالیز، NICU (نوزادان نارس)، و اورژانس
- مراکز خدمات پرستاری در منزل (Home Care): مراقبت از سالمندان، بیماران مزمن، کودکان با نیازهای خاص
- خانه‌های سالمندان: ارائه خدمات تخصصی مراقبتی و درمانی
- کلینیک‌ها و مراکز توانبخشی: به‌ویژه برای بیماران پس از جراحی، سکته، شکستگی یا ناتوانی حرکتی
پرستاران همچنین می‌توانند در برنامه‌های آموزش بهداشت، غربالگری بیماری‌ها و پایش سلامت عمومی مشارکت داشته باشند.
بهیار در کجاها مشغول به کار می‌شود؟
بر خلاف پرستاران، بهیاران معمولاً در محیط‌هایی مشغول به کار هستند که نظارت مستقیم از سوی پرستار یا پزشک وجود داشته باشد. به همین دلیل محل‌های کاری آن‌ها محدودتر و عمدتاً متمرکز بر مراقبت‌های عمومی‌تر است:
- بیمارستان‌ها (بخش‌های عمومی): همکاری با پرستاران در مراقبت از بیماران بستری
- خانه‌های سالمندان: کمک به انجام امور روزمره، تغذیه، بهداشت شخصی و همراهی بیماران
- مراکز نگهداری بیماران خاص یا معلولین: پشتیبانی در مراقبت‌های پایه‌ای و کمک به توانبخشی
- همکاری با پرستار در مراقبت‌های خانگی: در شرایطی که نیاز به مراقبت عمومی است نه تخصصی
- کلینیک‌ها و مراکز درمانی کوچک: در نقش دستیار درمان یا مراقب سلامت تحت نظارت تیم درمان
به طور کلی، فعالیت مستقل بهیار بدون حضور پرستار یا پزشک، از نظر قانونی در ایران محدود و در بسیاری از موارد ممنوع است.
به نقل از وب‌سایت CHRON
طبق آمار اداره آمار نیروی کار آمریکا (BLS)، تا می ۲۰۲۰، میانگین حقوق سالانه بهیار (Certified Nursing Assistant) برابر با ۳۰٬۸۵۰ دلار بود، در حالی‌که حقوق پرستار رسمی (Registered Nurse) به‌طور متوسط ۷۵٬۳۳۰ دلار — بیش از دو برابر — بود. این اختلاف چشمگیر، نشان‌دهنده تفاوت قابل توجه در سطح تحصیلات، مسئولیت و مهارت‌های بالینی مورد انتظار از پرستاران نسبت به بهیاران است.
جدول مقایسه‌ای پرستار و بهیار در ایران
همانطور که گفته شد، در نظام سلامت ایران، پرستار و بهیار دو نقش کلیدی در ارائه خدمات درمانی و مراقبتی دارند، اما تفاوت‌هایی در سطح تحصیلات، وظایف و جایگاه شغلی آن‌ها وجود دارد. در جدول زیر، به مقایسه‌ی این دو حرفه از جنبه‌های مختلف پرداخته شده است:
| ویژگی‌ها | پرستار | بهیار |
|---|---|---|
| محل تحصیل | دانشگاه‌های علوم پزشکی | هنرستان یا آموزشگاه‌های فنی‌حرفه‌ای |
| مدت دوره آموزشی | ۴ سال (کارشناسی) | ۱ تا ۲ سال |
| مجوز رسمی | دارد (نظام پرستاری و وزارت بهداشت) | ندارد یا محدود به کار زیر نظر پرستار |
| استقلال کاری | بالا | پایین – نیاز به نظارت |
| وظایف تخصصی | مراقبت‌های پیچیده، پانسمان، تزریقات | مراقبت‌های عمومی و کمک‌رسانی |
| امکان فعالیت در منزل | بله، به‌صورت مستقل یا با مرکز معتبر | بله، اما تنها زیر نظر پرستار |
انتخاب مناسب برای مراقبت در منزل
یکی از مهم‌ترین دغدغه‌های خانواده‌ها هنگام مواجهه با بیماری یکی از اعضای خانواده، انتخاب نیروی مناسب برای مراقبت در منزل است. در این انتخاب آگاهی از تفاوت پرستار و بهیار نقش کلیدی دارد.
اگر فرد بیمار دچار شرایط خاص پزشکی است، مانند نیاز به تزریقات وریدی یا عضلانی، مراقبت از زخم‌های پیشرفته، پایش علائم حیاتی به‌صورت تخصصی، کنترل داروها و یا بیماری‌های مزمنی همچون نارسایی قلبی، سکته، دیابت یا سرطان، استفاده از خدمات پرستار در منزل یا حتی پرستار ساعتی در منزل، گزینه‌ای مناسب و مطمئن خواهد بود.
در مقابل، اگر بیمار تنها نیاز به کمک در انجام امور روزمره مانند غذا خوردن، جابه‌جایی، استحمام، مراقبت‌های بهداشتی اولیه یا همراهی در مراجعات درمانی دارد، بهره‌گیری از خدمات یک بهیار می‌تواند کفایت کند و از نظر اقتصادی نیز مقرون‌به‌صرفه‌تر باشد.
با این حال، انتخاب میان پرستار و بهیار نباید صرفاً براساس هزینه یا تصور عمومی صورت گیرد. بهتر است با در نظر گرفتن وضعیت سلامتی بیمار، نظر پزشک معالج و مشورت با مراکز معتبر خدمات پرستاری در منزل مانند «پرستار اول»، تصمیم‌گیری نهایی انجام شود.
نتیجه‌گیری
در نگاه اول شاید تفاوت بین پرستار و بهیار خیلی به چشم نیاید، اما در واقع این دو نقش دارای آموزش، مهارت، مسئولیت و جایگاه قانونی کاملاً متفاوتی هستند. پرستار آموزش‌دیده دانشگاهی است که توانایی ارائه خدمات درمانی و مراقبتی پیشرفته را دارد، در حالی که بهیار نقش پشتیبانی دارد و بیشتر در کمک به مراقبت‌های عمومی ایفای نقش می‌کند. برای انتخاب درست خدمات مراقبت در منزل، شناخت این تفاوت‌ها ضروری است. پرستار اول با کادری مجرب از پرستاران و بهیاران حرفه‌ای، آماده ارائه خدمات تخصصی در منزل شماست تا آرامش، امنیت و کیفیت درمان را به خانه بیاورد.
سوالات متداول
آیا بهیار می‌تواند به‌تنهایی از بیمار در منزل مراقبت کند؟
در مراقبت‌های عمومی و سبک، بله؛ اما برای امور تخصصی بهیار باید زیر نظر پرستار یا پزشک باشد.
چه تفاوتی بین خدمات تزریقات و پانسمان توسط پرستار و بهیار وجود دارد؟
پرستار مجاز به انجام تزریقات و پانسمان‌های تخصصی است، در حالی که بهیار فقط در امور ساده و تحت نظارت پرستار می‌تواند فعالیت کند.
هزینه پرستار با بهیار چه تفاوتی دارد؟
هزینه خدمات پرستاری معمولاً بیشتر است، چون سطح تخصص، مسئولیت و مهارت آن‌ها بالاتر از بهیار است.
آیا امکان استفاده ساعتی از خدمات پرستار یا بهیار در منزل وجود دارد؟
بله، بسته به نیاز بیمار می‌توان از پرستار یا بهیار به‌صورت ساعتی در منزل استفاده کرد؛ مراکز معتبر این خدمات را ارائه می‌دهند.
چطور بفهمیم برای بیمارمان پرستار لازم است یا بهیار؟
با بررسی وضعیت بیمار، نظر پزشک و مشاوره با مراکز خدمات پرستاری می‌توان انتخاب صحیح را انجام داد.
